"Ai đã đặt tên cho dòng sông?" và ngòi bút tài hoa của Hoàng Phủ Ngọc Tường

Văn học Việt Nam từ năm 1975 đến hết thế kỉ XX đã vận động theo khuynh hướng dân chủ hoá. Văn học phát triển đa dạng hơn về đề tài, chủ đề; phong phú và mới mẻ hơn về thủ pháp nghệ thuật. Văn học giai đoạn này đã đề cao cá tính sáng tạo của nhà văn, đổi mới cách nhìn nhận, cách tiếp cận con người và hiện thực đời sống, thể hiện con người ở nhiều phương diện của đời sống, kể cả đời sống tâm linh. Văn học trong giai đoạn này cũng đạt được nhiều thành tựu ở nhiều thể loại trong đó có kí với tác phẩm tiêu biểu “Ai đã đặt tên cho dòng sông?” của Hoàng Phủ Ngọc Tường - nhà văn có phong cách độc đáo và đặc biệt sở trường về thể bút kí. Các tác phẩm bút kí chính của ông là Ngôi sao trên đỉnh Phu Văn Lâu, Rất nhiều ánh lửa, Ai đã đặt tên cho dòng sông?,… Ai đã đặt tên cho dòng sông? là bài bút kí xuất sắc, viết tại Huế, ngày 4/1/1981, in trong tập sách cùng tên. Bài bút kí có 3 phần, đoạn trích trong sách giáo khoa được trích từ phần thứ nhất. Đoạn trích thể hiện rõ hình ảnh sông Hương qua nhiều góc độ.

Ở thượng nguồn, sông Hương được tác giả miêu tả là một dòng sông hoang dại, hùng vĩ, phóng khoáng, trữ tình và đầy những bí ẩn. Sông Hương được so sánh như bản trường ca của rừng già với nhiều tiết tấu hoành tráng, dữ dội, khi “rầm rộ giữa bóng cây đại ngàn, lúc mãnh liệt qua những ghềnh thác, khi cuộn xoáy như cơn lốc vào những đáy vực bí ẩn” chứng tỏ một sức sống mãnh liệt, hoang dại nhưng đầy huyền bí của sông Hương. Dữ dội là thế nhưng nó cũng không kém phần dịu dàng, thơ mộng, trữ tình, và cũng có lúc nó trở nên “dịu dàng và say đắm giữa những dặm dài chói lọi màu đỏ của hoa đỗ quyên rừng”. Khi sông Hương chảy qua lòng Trường Sơn, nó được nhân hoá “như một cô gái Di-gan phóng khoáng và man dại” với “một bản lĩnh gan dạ, một tâm hồn tự do và trong sáng”. Khi ra khỏi rừng già, sông Hương lại trở về với nét dịu dàng, trí tuệ, bí ẩn vốn dĩ của nó. Một sự biến đổi linh hoạt của tự nhiên khiến tác giả phải kết luận rằng: “Nếu chỉ mải mê nhìn ngắm khuôn mặt kinh thành của nó, tôi nghĩ rằng người ta sẽ không hiểu một cách đầy đủ bản chất của sông Hương với cuộc hành trình gian truân mà nó đã vượt qua, không hiểu thấu phần tâm hồn sâu thẳm của nó mà dòng sông hình như không muốn bộc lộ”.Tác giả đã có những liên tưởng bất ngờ, sáng tạo mới lạ, sử dụng nghệ thuật so sánh, nhân hoá, hình ảnh ấn tượng để làm nổi bật vẻ đẹp của sông Hương ở thượng nguồn, một dòng sông hoang dại, phóng khoáng nhưng không kém phần trữ tình, bí ẩn.

Trước khi vào thành phố Huế, sông Hương trở thành cái nôi nuôi dưỡng sự sống cho con người, đem lại cho Huế cuộc sống trù phú, ấm no.Qua ngòi bút lịch lãm, tài hoa và những hiểu biết về địa lí, tác giả đã miêu tả tỉ mỉ dòng chảy của sông Hương qua những địa danh khác nhau. “Giữa cánh đồng Châu Hoá đầy hoang dại”,sông Hương “mang một sắc đẹp dịu dàng và trí tuệ, trở thành người mẹ phù sa của một vùng văn hóa xứ sở... Tâm hồn sâu thẳm...mà dòng sông hình như không muốn bộc lộ, đã đóng kín lại ở cửa rừng và ném chìa khóa trong những hang đá dưới chân núi Kim Phụng”

Khi vào Huế,sông Hương lại trở thành một cô gái dịu dàng, tươi tắn,đằm thắm, thuỷ chung. Đó là “ngườicon gái đẹp nằm ngủ mơ màng… ngay từ đầu vừa ra khỏi vùng núi, sông Hương đã chuyển dòng một cách liên tục, vòng giữa khúc quanh đột ngột, uốn mình theo những đường cong thật mềm… vòng qua thềm đất bãi Nguyệt Biều, Lương Quán rồi đột ngột vẽ một hình cung thật tròn về phía đông bắc, ôm lấy chân đồi Thiên Mụ… vượt qua một lòng vực sâu dưới chân núi Ngọc Trản để sắc nước trở nên xanh thẳm, và từ đó nó trôi đi giữa hai dãy đồi sừng sững như thành quách.” Thật là những cảnh đẹp có đường nét, hình khối. “Với những điểm cao đột ngột như Vọng Cảnh, Tam Thai… người ta luôn luôn nhìn thấy dòng sông mềm như tấm lụa… Những ngọn đồi này tạo nên những mảng phản quang nhiều màu sắc trên nền trời tây nam thành phố, “sớm xanh, trưa vàng, chiều tím”. Khi qua các lăng tẩm âm u mà kiêu hãnh của các vua chúa triều Nguyễn, sông Hương lại có “vẻ đẹp trầm mặc… như triết lí, như cổ thi, kéo dài mãi đến lúc mặt nước phẳng lặng của nó gặp tiếng chuông chùa Thiên Mụ ngân nga tận bờ bên kia.” Trong cái nhìn tinh tế và lãng mạn của tác giả, toàn bộ thuỷ trình sông Hương như một cuộc tìm kiếm tình nhân của người con gái đẹp, duyên dáng và tình tứ. Đây là cảm nhận riêng biệt, độc đáo và đầy thú vị của tác giả. Hai bút pháp kể và tả được kết hợp nhuẫn nhuyễn và tài hoa làm nổi bật vẻ đẹp kì thú của sông Hương. “Sông Hương vui tươi hẳn lên giữa những biền bãi xanh biếc của vùng ngoại ô Kim Long, kéo một nét thẳng thực yên tâm theo hướng tây nam – đông bắc… nó đã nhìn thấy chiếc cầu trắng của thành phố in ngần trên nền trời, nhỏ nhắn như những vành trăng non… sông Hương uốn một cánh cung rất nhẹ sang đến Cồn Hến.” Nhà văn như thổi hồn con người vào cảnh: “Đường cong ấy làm cho dòng sông mềm hẳn đi”. Sự tinh tế, đậm chất trữ tình của tác giả đã vẽ nên một con sông Hương vô cùng thẹn thùng, tình tứ như người thiếu nữ trước tình yêu thuở ban đầu.

Với cái nhìn đằm say của một trái tim đa cảm, tác giả còn cảm nhận sông Hương là người tình dịu dàng, chung thuỷ. Dường như sông không muốn xa thành phố: “Và rồi, như sực nhớ lại một điều gì chưa kịp nói, nó đột ngột đổi dòng, rẽ ngoặt sang hướng đông tây để gặp lại thành phố lần cuối ở góc thị trấn Bao Vinh xưa cổ… đấy là nỗi vương vấn, cả một chút lẳng lơ kín đáo của tình yêu”. Một phát hiện thật thú vị của tác giả. Hoàng Phủ Ngọc Tường yêu Huế, yêu sông Hương bằng một tình cảm gắn bó thiết tha, một tâm hồn dễ rung động, nhạy cảm, tinh tế và một ngòi bút tài hoa làm nổi bật vẻ đẹp riêng của sông Hương.

Sông Hương không những chỉ được khám phá như một dòng sông có cảnh sắc thiên nhiên tuyệt mĩ mà nó còn được khắc hoạ dưới những góc độ văn hoá như âm nhạc, lịch sử, thơ ca, di sản văn hoá nhân loại.Sông Hương cũng giống như sông Xen, sông Đa-nuýp nhưng nó được cảm nhận ở nhiều góc độ. Nhìn từ góc độ hội hoạ, sông Hương và những chi lưu của nó tạo những đường nét thật tinh tế làm nên vẻ đẹp cổ kính của cố đô. Qua cách cảm nhận âm nhạc, sông Hương đẹp như điệu slow chậm rãi, sâu lắng, trữ tìnhDưới góc độ âm nhạc, sông Hương đã trở thành một người tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya. Tác giả đã khẳng định: “Toàn bộ nền âm nhạc cổ điển Huế đã được hình thành trên mặt nước dòng sông này”. Phải là một người nghệ sĩ có tâm hồn nhạy cảm và hiểu biết sâu rộng về âm nhạc cổ điển xứ Huế thì Hoàng Phủ Ngọc Tường mới có những so sánh, liên tưởng độc đáo và xuất sắc đến như vậy. Qua cách miêu tả của Hoàng Phủ Ngọc Tường, sông Hương là dòng sông của nhạc điệu, của nền văn học cổ truyền dân tộc.

Ở góc độ thơ ca, tác giả liệt kê một loạt bài thơ viết về sông Hương. Nó bỗng thay màu thực bật ngờ… trong cái nhìn tinh tế của Tản Đà, từ tha thướt mơ màng nó chợt nhiên hùng tráng lên… trong khí phách của Cao Bá Quát; từ nỗi quan hoài vạn cổ với bóng chiều bảng lảng trong hồn thơ Bà Huyện Thanh Quan, nó đột ngột khởi thành sức mạnh phục sinh của tâm hồn, trong thơ Tố Hữu… sông Hương quả thực là Kiều… trong cái nhìn thắm thiết tình người của tác giả “Từ ấy”… Hàn Mặc Tử cũng đã có đôi câu thơ:

… Dòng nước buồn thiu, hoa bắp lay

Thuyền ai đậu bến sông trăng đó

Có chở trăng về kịp tối nay?...

Đó chẳng phải là sông Hương sao? Xin mượn lời của Hoàng Phủ Ngọc Tường mà nhận xét rằng: “Dòng sông ấy không bao giờ tự lặp lại mình trong cảm hứng của các nghệ sĩ”. Với vốn hiểu biết sâu rộng về thơ ca Việt Nam, từ xưa đến nay, từ truyền thống đến hiện đại, hình ảnh sông Hương, dòng sông của thơ ca hiện ra với những vẻ đẹp khác nhau nhưng cho dù đó là đề tài của tác giả nào, có quan điểm chính trị ra sao thì sông Hương vẫn rất đẹp, đó là một nguồn cảm hứng sáng tác vô tận của các nhà thơ. Đó là một dòng sông mang vẻ đẹp lãng mạn, giàu chất thơ.

Dưới góc độ lịch sử, tác giả đã liệt kê một cách cặn kẽ, ngắn gọn mà chi tiết một loạt những sự kiện lịch sử trọng đại của đất nước gắn liền với Huế, gắn liền với sông Hương. “Hiển nhiên là sông Hương đã sống những thế kỉ quang vinh với nhiệm vụ lịch sử của nó, từ thuở nó còn là một dòng sông biên thuỳ xa xôi của đất nước các vua Hùng. Trong sách địa dư của Nguyễn Trãi, dòng sông viễn châu đã chiến đấu oanh liệt bảo vệ biên giới phía nam của Tổ quốc Đại Việt qua những thế kỉ trung đại. Thế kỉ XVIII, nó vẻ vang soi bóng kinh thành Phú Xuân của người anh hùng Nguyễn Huệ; nó sống hết lịch sử bi tráng của thế kỉ XIX với máu của những cuộc khởi nghiã, và từ đấy sông Hương đã đi vào thời đại Cách mạng tháng Tám bằng những chiến công rung chuyển”…, chứng kiến cuộc nổi dậy tiến công tết Mậu Thân năm 1968.Sông Hương mang vẻ đẹp của một bản hùng ca ghi dấu những thế kỉ vinh quang rất đỗi tự hào. Trong cách nhìn của Hoàng Phủ Ngọc Tường, đó là một dòng sông rất đỗi anh hùng khi cần thiết, “để rồi nó trở về với cuộc sống bình thường, làm một người con gái dịu dàng của đất nước”. Đúng là sông Hương - dòng sông anh hùng, là nhân chứng quan trọng của những sự kiện trọng đại trong đất nước ta.

Sông Hương còn được quan sát dưới góc độ là một di sản văn hoá nhân loại. Tác giả trích dẫn một đoạn văn của UNESCO viết về thành phố Huế, sử dụng lối viết đòn bẩy để nêu bật vị trí, vai trò, tầm quan trọng của Huế cũng là của dòng sông Hương đối với Việt Nam và cả nhân loại. Đó là một thành phố không gì có thể so sánh được, là di sản thiên nhiên, văn hoá của cả nhân loại.

Kết thúc thiên tuỳ bút, tác giả trở lại với nhan đề tác phẩm: “Ai đã đặt tên cho dòng sông?” và đã trả lời câu hỏi bằng một huyền thoại rất đẹp, bộc lộ cái tôi trữ tình, suy tư: “Nhân dân hai bờ sông Hương đã nấu nước của trăm loài hoa đổ xuống dòng sông cho làn nước thơm tho mãi mãi… Con người đã đặt tên cho dòng sông như nhà thơ chọn bút hiệu của mình, gửi gắm vào đấy tất cả ước vọng muốn đem cái đẹp và tiếng thơm để xây đắp văn hoá và lịch sử”. Nhan đề và kết thúc tác phẩm giúp người đọc hiểu rõ hơn về sông Hương, về Huế, về những diều nhà văn muốn gửi gắm trong thiên tuỳ bút.

Đoạn trích bút kí Ai đã đặt tên cho dòng sông? là đoạn văn xuôi súc tích và thấm đẫm chất thơ về sông Hương. Nét đặc sắc làm nên sức hấp dẫn của tác phẩm là những cảm xúc sâu lắng được tổng hợp từ một vốn hiểu biết phong phú về văn hoá, lịch sử, địa lí cùng văn phong tao nhã, hướng nội và tinh tế.Qua đoạn trích, ta thấy được tình yêu, niềm tự hào về dòng sông Hương – biểu tượng cho vẻ đẹp thiên nhiên huyền ảo, đa dạng và gắn bó với con người Việt Nam. Đoạn trích cũng thể hiện lòng yêu nước và ngòi bút tài hoa của một trí thức có khả năng liên tưởng mạnh mẽ, tư duy khoáng đạt, ngôn ngữ trong sáng, giản dị.

Tác giả sử dụng nhiều biện pháp ngệ thuật như nhân hoá, ẩn dụ, so sánh, lối viết văn giàu hình ảnh, giàu tính nhạc, kết hợp với sự tưởng tượng phong phú, uyên bác trên nhiều phương diện để tạo nên một áng văn đặc sắc về sông Hương, một trong những niềm tự hào sâu sắc của Huế và Việt Nam.Đoạn trích có sự kết hợp hài hoà giữa cảm xúc và trí tuệ. Tác giả đã viết bằng tình yêu quê hương xứ sở đằm thắm bằng niềm tự hào sâu sắc để miêu tả dòng sông Hương, một dòng sông thấm đẫm chất thơ, chất hoạ, chất nhạc, một dòng sông lung linh, đa dạng, tinh tế giống như một sinh thể có hồn.

“Ai đã đặt tên cho dòng sông?” là một trong những bút kí tiêu biểu cho văn xuôi hiện đại Việt Nam trong thời kì đổi mới. Tác phẩm đem đến cho người đọc niềm tự hào, hãnh diện sâu sắc về dòng sông quê hương, về đất nước Việt Nam yêu dấu. Những tình cảm đó đều góp phần bồi đắp tình yêu quê hương, đất nước – một trong những phẩm chất cần có của CON NGƯỜI.