Nguyên tác chữ Hán:

鳳求凰

鳳兮鳳兮歸故鄉，
遨遊四海求其凰。
時未遇兮無所將，
何悟今兮昇斯堂！
有艷淑女在閨房，
室邇人遐毒我腸。
何緣交頸為鴛鴦，
胡頡頏兮共翱翔！

Phiên âm Hán Việt:

Phượng cầu hoàng

Phượng hề phượng hề quy cố hương,
Ngao du tứ hải cầu kỳ hoàng.
Thì vị ngộ hề vô sở tương,
Hà ngộ kim hề thăng tư đường!
Hữu diễm thục nữ tại khuê phòng,
Thất nhĩ nhân hà độc ngã trường.
Hà duyên giao cảnh vi uyên ương,
Hồ hiệt hàng hề cộng ngao tường!

Dịch thơ:

Chim phượng trống tìm chim phượng mái

Thẩn thơ con phượng về làng
Long đong tìm kiếm chim hoàng bấy lâu
Lỗi thời, nào được chi đâu
Vẩn vơ nay bỗng gặp nhau chốn này
Phòng lan ai hỡi có hay?
Gần nhà, xa mắt, đắng cay dạ vàng
Ước gì hoá cặp uyên ương
Bay la, bay bổng, chung đường rong chơi.

[Bản dịch của Ngô Tất Tố]

----------

Tư Mã Tương Như (179 TCN - 117 TCN), tự là Trường Khanh, người thời Tây Hán, nổi tiếng là người văn hay, đàn giỏi, phong lưu một thời (Dập dìu lá gió cành chim/Sớm đưa Tống Ngọc, tối tìm Trường Khanh - Nguyễn Du).

Thời vua Hán Cảnh Đế, Tương Như qua chơi nước Lương, viết bài Ngọc như ý. Chẳng bao lâu bản nhạc đến tai vua Lương. Lương vương Lưu Vũ rất tâm đắc với tài nghệ của Tương Như, liền ban cho chàng cây đàn cổ quý hiếm mang tên Lục Kỳ, trên khắc bốn chữ "Đồng tử hợp tinh". Tương Như là người lang thang đó đây, đến đâu cũng dùng bút mực và cây đàn để giao thiệp bằng hữu. Sau khi rời Lương, Tư Mã Tương Như đến ở nhờ nhà người bạn Vương Cát làm huyện lệnh Lâm Cùng, một huyện nhỏ ở khu vực Tứ Xuyên.

Ở Lâm Cùng có một đại phú thương tên là Trác Vương Tôn, ông này có cô con gái tên Trác Văn Quân mới 17 tuổi. Văn Quân xinh đẹp khó ai bì kịp, không những giỏi đàn hát mà còn có tài làm thơ. Vương Tôn vốn định gả con gái Văn Quân cho Nhất Hoàng Tôn, không ngờ lễ cưới chưa thành thì Hoàng Tôn đã mất sớm, Trác Văn Quân trở thành góa phụ, ở lại phụng dưỡng cha.

Một ngày, Vương Cát mời Tương Như cùng đi dự tiệc ở nhà Trác Vương Tôn. Nghe tiếng Tư Mã Tương Như đàn hay nên quan huyện cùng Trác Vương Tôn yêu cầu đánh cho một bài. Tương Như biết tiếng Trác Văn Quân, định ghẹo nàng nên vừa gảy đàn vừa hát khúc Phượng cầu hoàng (chim phượng trống tìm chim phượng mái).

Từ lâu Trác Văn Quân đã ngưỡng mộ tài nghệ của Tư Mã Tương Như, nàng bèn núp sau mành nghe trộm, từ tiếng đàn thiết tha, đắm đuối, Trác Văn Quân lĩnh hội được tình tứ của Tư Mã Tương Như. Khúc Phượng cầu hoàng của tài tử đã làm say lòng giai nhân. Cũng từ khúc nhạc này, Trác Văn Quân quyết tâm bỏ vành khăn tang thờ người chồng đã chết, đi theo tiếng gọi con tim. Một đêm nọ, hai người liền cùng nhau bỏ trốn đến Thành Đô - quê nhà Tư Mã Tương Như, sống một thời gian nhưng nhà quá nghèo nên lại trở về Lâm Cùng mở quán rượu.

Khi vua Hán Vũ Đế lên ngôi, nghe tiếng Tư Mã Tương Như, Vũ Đế lấy làm thích, bèn triệu Tương Như vào Trường An. Tương Như đi đến đất Thục, quan lại từ huyện lệnh đến thái thú đều ra tận ngoài thành tiếp đón. Trác Vương Tôn bấy giờ không còn dám khinh thường chàng rể nữa. Tương Như rời xa người vợ hiền, tiến vào đất đô thành, ngày ngày bận rộn việc quan dân, tối tối được vây quanh bởi những bậc phong lưu chốn kinh thành.

Cuộc sống phồn hoa khiến Tương Như dần quên thê tử nơi quê nhà, trong khi Văn Quân ngày đêm vò võ ngóng trông. Những bức thư cứ thưa thớt dần, thậm chí, Tương Như còn có ý định lập thêm thê thiếp. Có lần, Văn Quân nhận được bức thư từ chồng, chỉ vẻn vẹn vài chữ: "Một, hai, ba, bốn, năm, sáu, bảy, tám, chín, mười, trăm, ngàn, vạn". Tư Mã Tương Như có ý chỉ sự xa cách giữa hai người, đồng thời muốn thử thách người vợ, muốn xem nàng còn xứng với một tài tử bậc nhất chốn kinh thành hay không. Lạnh lẽo chốn quê nhà, lòng người cũng buốt giá, khi cầm bức thư đòi phải hồi âm ngay, Trác Văn Quân đã cầm bút thảo một mạch và gửi ngay cho người đem thư tới kinh thành khi thư còn chưa ráo mực.

Sau khi một biệt, lòng gửi hai nơi
Chỉ hẹn ba bốn tháng
Nào ngờ năm sáu năm
Bảy dây trống trải đàn cầm
Tám hàng thư không thể gửi
Chín mối bội hoàn dang dở
Mười dặm trường đình mỏi mắt ngóng trông
Trăm tương tư, ngàn dằn vặt
Muôn chung nào nỡ oán chàng
Vạn lời ngàn tiếng nói sao đang
Trăm cô liêu tựa mười hiên vắng
Mùng chín tháng chín lên cao trông lẻ nhạn
Tháng tám trung thu tròn trăng chẳng thấy người
Tháng bảy nửa vầng hương cầm đuốc hỏi ông trời
Tháng sáu phục hiên ai ai lay quạt lạnh lòng ai
Tháng năm lửa lựu lập loè sầm sập mưa dầm hoa tả tơi
Tháng tư tỳ bà lạnh vắng người toan soi gương tâm ý loạn
Chợt hối hả tháng ba hoa đào theo nước trôi
Tháng hai gió gảy tiếng rã rời
Ôi chàng, chàng ơi!
Nguyện cho được sau một kiếp
Chàng thành nhi nữ để thiếp làm phận trai.

Đọc bài thơ đầy thương cảm của vợ, Tư Mã Tương Như hết sức cảm động, nhớ lại những năm tháng hai vợ chồng đồng cam cộng khổ. Tư Mã Tương Như từ quan, quay về Thành Đô đoàn tụ cùng vợ. Hai người chung sống bên nhau đến bạc đầu. Chuyện tình cũng những vần thơ mà Trác Văn Quân gửi cho chồng vẫn được người đời sau đọc với tất cả sự ngưỡng mộ và đồng cảm.