Người bạn đầu tiên lang thang cùng tôi chụp ảnh ở Tunisia là một cậu bé có khuôn mặt vừa điển trai vừa hồn nhiên. Hamdi 22 tuổi sinh ra trong một gia đình lao động ở thành phố Kairouan. Vừa mới quen nhau mà em đã tíu tít tâm sự chuyện tình yêu, rằng từ sau Mùa xuân Ả Rập, những cô gái trùm khăn hijab xuất hiện nhiều hơn hẳn. Em đánh bạo nói chuyện với họ vài lần, và ngạc nhiên vô cùng khi thấy họ cũng rất là dễ thương.

Hamdi nói về những cô gái trùm khăn như thể nói về một sắc tộc hoàn toàn xa lạ mà đến bây giờ em mới có dịp tiếp xúc. Thật ngỡ ngàng khi chiếc khăn tưởng như là đặc trưng của Hồi giáo lại là điều lạ lẫm trong một đất nước với 98% dân số theo đạo Hồi.

"Trả lại khăn cho em"

Tôi gặp Maya ở Libya, tức là từ trước khi tôi đến Tunisia. Maya có thân hình hơi mỡ màng, nhưng khuôn mặt cô xinh đẹp đến mức ai cũng bị hút hồn bởi đôi mắt nâu nhạt to sắc và nụ cười rất đôn hậu. Buổi chiều hôm ấy, tôi vừa kịp ngỏ ý muốn nhờ Magdi tìm một phụ nữ trẻ để phỏng vấn thì Maya tình cờ bước qua bàn chỗ chúng tôi đang ngồi để đi về phía nhà vệ sinh. Magdi chẳng nói chẳng rằng, đứng lên chặn đường cô gái lạ mặt. Tôi tròn mắt ngạc nhiên. Nhưng anh chàng Magdi duyên dáng chết thôi đã thuyết phục được Maya... không đi vệ sinh nữa mà ngồi trước máy quay phim đến tận gần một tiếng để tôi và Kazuo quay như chong chóng.

Sau khi ly dị ông chồng lười chảy thây, Maya quyết định một mình từ bỏ quê hương tìm đường sang Libya gây dựng cuộc sống mới. Cuộc sống thiếu hơi thở tự do văn hóa ở Libya khiến cô nhớ Tunisia đến điên cuồng. Biết tôi chuẩn bị bắt xe đi thủ phủ Tunis, cô liệt kê một danh sách dài những món ngon và đường phố đẹp mà tôi nhất định phải nếm thử và đến thăm. Tôi phì cười hỏi thế có điều gì không muốn nhớ nhung ở Tunisia không, Maya đăm chiêu một lúc rồi trả lời: "Cảnh sát".

Nếu bạn cho rằng Tunisia cũng là một kiểu Taliban ép phụ nữ phải che mặt, hay Saudi nơi hàng ngàn kẻ tình nguyện mang danh người bảo vệ sự trong sạch của Islam (mutaween) tràn ngập phố phường để quản lý hành vi của người dân và lên giọng đạo đức mắng mỏ những phụ nữ không che mặt thì bạn lầm to. Ở Tunisia trong suốt mấy chục năm qua, một trong những nhiệm vụ của cảnh sát là chặn đường các cô gái dám đội khăn trùm đầu, cấm tiệt các cô ả cả gan trùm kín mặt mũi với niqab, và nếu đàn ông muốn để râu dài lùm xùm kiểu salafi [53] thì trước hết phải xin cho được cái... giấy phép của chính quyền. Nguyên nhân? Vì những người lãnh đạo Tunisia cho rằng đây không phải là tinh thần Hồi giáo chính thống mà chỉ là tàn dư của xã hội bộ lạc sa mạc Ả Rập mông muội, theo chân Hồi giáo tràn đến vùng này, đi ngược lại với bản chất văn hóa và truyền thống của Tunisia.

Tôi và Maya, giờ đã thân thiết như bạn lâu ngày.

Không chỉ Tunisia, một đất nước khác hùng mạnh đến mức từng thống trị cả Trung Đông cũng áp dụng những điều luật tương tự. Tại Thổ Nhĩ Kỳ, chiếc khăn hijab trùm đầu từng bị cấm trong toàn bộ các trụ sở chính quyền và trường đại học. Năm 1925 thậm chí còn đánh dấu bằng một đạo luật cấm loại mũ đàn ông truyền thống (fez) và thay thế bằng chiếc mũ phớt kiểu panama. Tusinia và Thổ Nhĩ Kỳ là hai đại diện tiêu biểu cho phong trào chủ nghĩa dân tộc thế tục ở Trung Đông nơi các nhà lãnh đạo coi những tập tục tôn giáo hủ lậu là rào cản của sự phát triển và tiến hành một cuộc cách mạng cải tạo văn hóa song song với hiện đại hóa đất nước.

Không thể phủ nhận những thành tựu rực rỡ của hai quốc gia Hồi giáo này trong thời kỳ đổi mới tư tưởng. Một kẻ bại trận sau thế chiến và một đất nước vô danh tiểu tốt ở châu Phi bỗng dưng trở thành hai ngôi sao băng với những thành tựu phát triển làm cả thế giới sửng sốt, làm nên một sự thần kỳ gần giống với Nhật Bản của châu Á. Chỉ trong vòng hai năm, tỉ lệ biết chữ ở Thổ Nhĩ Kỳ tăng từ 10% đến 70%, tất cả người dân đến dưới 40 tuổi đều có trách nhiệm đi học. Đất nước cải tổ hoàn toàn với luật kinh doanh mượn của Đức, luật tố tụng mượn của Ý, luật dân sự mượn của Thụy Sĩ. Phụ nữ có quyền bầu cử và ứng cử từ năm 1935, trước cả các nước châu Âu như Pháp, Ý, Bỉ, Thụy Sĩ, và đương nhiên trước cả Việt Nam.

Tuy nhiên, khi chọn cho mình con đường thế tục (secular), các quốc gia ở Trung Đông thực chất không hẳn là tách rời tôn giáo ra khỏi nhà nước như châu Âu mà là đè bẹp tôn giáo dưới bàn tay độc tài. Thử làm một phép so sánh, khi châu Âu thế tục, nhà thờ đơn giản là tách ra khỏi thể chế cầm quyền trong khi tín đồ Thiên Chúa và các sắc tôn giáo khác vẫn được tôn trọng và tự do hoạt động. Ở Trung Đông, quá trình thế tục đi kèm với sự thủ tiêu một cách cưỡng ép những hành vi tôn giáo bị coi là hủ lậu (khăn trùm đầu, mạng che mặt, tục đa thê) và hàng loạt các tổ chức, nhóm, nhánh tôn giáo bất đồng chính kiến. Ở châu Âu, thế tục là chuyển quyền lực từ nhà thờ sang tay các chế độ được bầu cử dân chủ. Ở Trung Đông, thế tục là chuyển quyền lực từ thánh đường Hồi giáo sang tay các nhà độc tài chính trị.

Chính vì vậy, Maya bạn tôi tiêu biểu cho một bộ phận nhỏ những phụ nữ ở Tunisia - những người coi Mùa xuân Ả Rập là một tiếng thở phào nhẹ nhõm để họ có thể tự do thực hiện một thứ quyền dân chủ mà từ lâu họ luôn bị các nhà độc tài vùi dập: đó là quyền tự do tôn giáo, hay đơn giản chỉ là quyền được đội khăn trùm đầu.

"Dù là đất nước Hồi giáo nhưng trước đây mỗi lần tôi trùm hijab ra đường là thể nào cũng có cảnh sát đến hỏi han quấy nhiễu. Khăn trùm đầu bị coi như một thứ phục trang ngoại lai, bị cấm tiệt ở các công sở. Có lần một gã cảnh sát còn hỏi thẳng tôi: Cô là người Hồi chứ có phải là tay chân của khủng bố Al-Qaeda đâu mà che chắn kín như bưng thế này?"

Maya cười khinh khích, cô vui sướng cho tôi xem tủ quần áo mới đã được ních đầy những chiếc hijab đính kim sa lấp lánh. Mỗi buổi sáng tỉnh dậy, cô hào hứng chọn cho mình những màu sắc khăn mới điệp màu cùng váy áo. Chẳng còn gã cảnh sát nào có thể chặn cô giữa đường và hoạnh họe về một thứ phục trang mà Maya tin rằng không phải để che giấu bớt đi vẻ đẹp của phụ nữ mà đơn giản là đã trở thành một dấu hiệu của đức tin, cũng như người Thiên Chúa đeo thánh giá trước ngực, đàn ông Do Thái thường đội yarmulke, đàn ông Sikh thích đội khăn quấn turban, hay nhiều phụ nữ Hindu giáo vẫn hằng ngày gắn hạt bindi trên trán.

Đức tin ở trong tim thôi chưa đủ, mà còn phải thể hiện nó ra bên ngoài nữa. Mùa xuân Ả Rập rốt cuộc đã trả lại cho Maya bạn tôi chiếc khăn tôn giáo, trả lại cho cô quyền được xuất hiện hai năm rõ mười, không ai có thể nhầm lẫn, là một tín đồ Islam. Tôi mong trên đời có nhiều cô gái như Maya, được hưởng một nền giáo dục tốt, được có ít nhất mười tám năm cuộc đời để tự cân nhắc, tự so sánh, tự chọn lựa, và tự thực hiện những gì thuộc về niềm tin của cô ấy, kể cả đó là việc trùm lên đầu một chiếc khăn tôn giáo, nhưng đó không phải là chiếc khăn của sự bất bình đẳng hay bị chà đạp, đó là chiếc khăn của trí thức, sự tự tin, và là biểu tượng của nữ quyền.

Phụ nữ Hồi biểu tình đòi quyền được che mặt tại Pháp: "Mạng che mặt là giải phóng phụ nữ". (Ảnh: Al-Arabiya)Quran không dễ nhằn

Vấn đề là chiếc khăn tôn giáo của đạo Hồi không đơn giản như cây thập giá hay hạt bindi. Thậm chí về bản chất nó cũng không phải là một thứ đặc trưng của Hồi giáo. Maya tự hào rằng chiếc khăn khiến cô trông giống một tín đồ Hồi, nhưng trong thực tế, hàng tỉ tín đồ các tôn giáo khác có thể ăn mặc hệt như Maya. Các bà xơ trong nhà thờ Thiên Chúa, những phụ nữ Thiên Chúa dòng Chính Thống giáo đi lễ, hay những phụ nữ Do Thái cổ điển trông chẳng khác gì người Hồi. Tôi vẫn thường tự hỏi điều gì sẽ xảy ra nếu các tín đồ Hồi giáo như Maya chọn vầng trăng lưỡi liềm trên đỉnh các thánh đường làm dấu hiệu của đức tin thay vì một chiếc khăn rất chung chung và chẳng có gì là đặc thù của tôn giáo?

Bởi thực tế là: chiếc khăn trùm đầu và mạng che mặt đã có từ rất xa xưa trong rất nhiều mô hình xã hội và tôn giáo khắp thế giới như một biểu tượng của sự tôn kính với bề trên hoặc để đề cao đức khiêm nhường. Xuất hiện từ thế kỷ 13 trước Công Nguyên, tức là 2000 năm trước khi Hồi giáo ra đời, khăn trùm thoạt đầu chỉ dành cho phụ nữ các gia đình quý tộc, trong khi tầng lớp lao động chân lấm tay bùn đương nhiên không thể áp dụng phong cách ăn mặc thượng lưu này. Nếu bạn lục lại lịch sử, nữ hoàng Elizabeth có rất nhiều ảnh trùm khăn khi tiếp kiến đại sứ nước ngoài. Con gái các nhà quý phái ở Việt Nam ngày xưa đi ra ngoài phố là che lọng kín mít. Hoàng tộc Việt Nam và châu Á có tục buông rèm nhiếp chính. Được nhìn thấy mặt rồng của các ông hoàng bà chúa là một diễm phúc không thể được ban bố cho bất cứ thường dân nào. Nữ tín đồ Thiên Chúa và Do Thái thường xuyên trùm khăn. Bạn chẳng cần nhìn đâu xa, tượng Đức Mẹ Đồng Trinh Maria nào cũng thấy bà khăn áo lướt thướt. Nói tóm lại, chiếc khăn với những biến thể khác nhau là một cách phục trang rất bình thường của phụ nữ trong suốt bao nhiêu nghìn năm lịch sử.

Chiếc khăn trùm đầu có từ rất xa xưa trong hầu hết mọi xã hội. Trong ảnh là hoàng hậu Pháp thế kỷ 15, nhìn không khác gì một phụ nữ Hồi hiện nay.

Hồi giáo đơn giản là tiếp thu phong tục này. Kinh Quran (24:31) yêu cầu nữ tín đồ che kín khe ngực (juyub) và chỉ để lộ những phần cơ thể "bình thường" (zahara minha) hay tiếng Anh tương ứng là "normally apparent". Nhưng mà những phần nào là "bình thường"? Tóc? Cổ? Mặt mũi? Chân tay? Quran lại chẳng hề nói rõ. Mỗi thời kỳ văn hóa và tư tưởng lãnh đạo giải thích một kiểu, đương nhiên là theo kiểu có lợi cho mình. Các nhà nước thế tục muốn hiện đại hóa đất nước thì ủng hộ người Hồi theo trường phái hiện đại và ăn mặc hoàn toàn bình thường. Phần lớn các trào lưu tư tưởng trung dung khuyến khích phụ nữ che một phần tóc bằng khăn hijab hoặc toàn bộ tóc và cổ gọi là al-amira. Các tổ chức tôn giáo bảo thủ và cổ điển thì yêu cầu choàng khăn đen trùm qua vai hở mỗi khuôn mặt gọi là chador. Chính quyền cực đoan thì một mực cho rằng đàn bà phải mặc niqab chỉ được hở mỗi con mắt, hoặc như thời Taliban ở Afghanistan thì ai cũng buộc phải trùm một cái "bao tải" kín bưng, phần mắt có khoét ra một khoảng hình chữ nhật nhưng khâu thêm miếng lưới thưa để nhìn qua, gọi là burka. Tóm lại thêm lần nữa: Kinh Quran là kim chỉ nam cho các xã hội Hồi giáo, nhưng việc hiểu Kinh Quran ra sao và áp dụng trên thực tế như thế nào thì khá là... tùy tâm. Chiếc khăn chỉ là một ví dụ rất nhỏ được trích ra từ một danh sách dài lê thê bao gồm rất nhiều sự tranh cãi khác nhau trong nội bộ Hồi giáo, từ những việc tưởng chừng như đã thành hiển nhiên như cầu kinh bao nhiêu lần một ngày (3 hay 5 lần?), hoặc vợ không nghe lời thì chồng có quyền đánh đập không (!), ăn trộm bị bắt thì có được phép chặt tay không, cho đến những vấn đề lớn lao hơn như liệu Thượng Đế có cho phép con người lập ra nhà nước thế tục? [54] [55]

Sự ra đời của chủ nghĩa Hồi giáo

Buổi phỏng vấn thứ hai của tôi diễn ra ở một quán café trên đại lộ chính của thủ phủ Tunis. Tôi ngỏ ý muốn được Abdul giới thiệu với một vài phụ nữ Hồi mặc niqab che kín mặt. Vừa lúc ấy có hai bóng đen lướt qua. Hệt như Magdi ở café Casa, Abdul lập tức bật dậy, lao đến chặn đường. Không biết anh ba hoa những gì mà đến lượt hai cô gái lạ mặt này cũng bỏ cả việc mua hàng giữa chừng, sà vào quán cà phê để tôi chĩa máy quay phỏng vấn. Họ đen kịt từ đầu đến chân, tay đi găng đen, đến cả đôi mắt cũng được che lại sau một làn voan đen mỏng.

Trái với sự lầm tưởng của nhiều người, các tôn giáo độc thần ở Trung Đông có sự tương đồng về cách ăn mặc nhiều hơn là đối lập. Các nhân vật trong kinh thánh hay các nữ tu Thiên Chúa giáo đều có thể bị nhầm với tín đồ Hồi giáo vì cách mặc áo chùng rộng và trùm khăn che kín đầu. Ba cô gái Hồi giáo người Ma Rốc với cách chít khăn ra đằng sau cổ và mặc váy dài khiến không ít người khẳng định họ là dân Do Thái. (Nhưng bảo họ giống dân Do Thái chắc là họ vô cùng tức giận).

Tôi nhìn quanh, chưa bao giờ trong đời tôi gặp một tổ hợp phức tạp và đa dạng đến thế của những con người cùng tôn giáo nhưng cách họ nhìn nhận tôn giáo khác nhau đến mức khó có thể bịa ra một điểm tương đồng.

Thứ nhất là Abdul. Anh từng sống ở Pháp và kết hôn với một cô gái Hàn Quốc. Một ngày đẹp trời cùng vợ đi chơi, không biết xô xát gì với cảnh sát mà gã này buột mồm hỏi vợ Abdul: "Tại sao cô lại cặp với thằng mọi Ả Rập này cơ chứ?" Abdul rút dao kết liễu đời viên cảnh sát. Tòa án cho anh được lựa chọn, hoặc là vào tù hoặc là rời Pháp về Tunisia vĩnh viễn. Anh chia tay vợ về cố hương, sau đó tái hôn và sinh được một cô con gái độc nhất tên là Aysha.

Aysha ngồi cạnh bố, 17 tuổi, đen từ đầu đến chân, cả bàn tay của cô cũng đeo găng đen. Cô bẽn lẽn, e thẹn, phải để bố thuyết phục mãi mới dám ngồi trước máy quay. Hơn nửa năm trước, Aysha còn mặc bikini tắm nắng ở biển. Mùa xuân Ả Rập mang tự do đến cho cô gái mới dậy thì. Mặc cho cả nhà trố mắt ngạc nhiên, cô tuyên bố từ nay sẽ trở thành một tín đồ Hồi giáo theo "đúng nghĩa" chứ không kiểu "nửa mùa" như ngày xưa. Chưa hết, cô còn muốn che kín cả mặt mũi, ông bố khốn khổ phải van vỉ khuyên can mãi mới thôi.

Ngồi cạnh Aysha là Hassan. Cậu chàng cũng mới tròn 18 tuổi, râu ria lưa thưa nhưng dài ngoằng. Rõ ràng là cậu đang cố gắng để mình giống như salafi - những tín đồ Hồi giáo khá cực đoan, cổ động cho cách sống giống hệt như Hồi giáo từ thời mới khởi phát ở thế kỷ thứ 7. Khi mới gặp tôi, cậu bắt tay một cách miễn cưỡng, sau này thổ lộ rằng nguyên tắc tôn giáo cổ điển không cho phép chạm vào người khác giới, dù chỉ là cái bắt tay. Khi tôi hỏi cậu: "Mẹ của chị theo đạo Phật, ăn chay, bố thí, thế có phải là người tốt không?" - Cậu bé mười tám tuổi nghiêm khắc nhìn tôi trả lời: "Nhưng mẹ chị cũng sẽ vẫn xuống địa ngục! Nếu cụ mà theo đạo Hồi nữa thì cụ sẽ thành người hoàn hảo và được lên thiên đường" (!).

Người cuối cùng là Hosni, ba mươi tuổi, hiện đang làm tiến sĩ. Anh cố ý ngồi xa xa, vẻ như không muốn gần cái đám mà anh coi là cuồng đạo. Dù cũng là người Hồi, nhưng Hosni từng kiên nhẫn tranh luận rất điềm đạm và khoa học về các phê phán khá hiểm hóc của tôi suốt hàng tiếng đồng hồ mà không hề nổi cáu.

Chưa hết, những người này giỏi tiếng Pháp hơn tiếng Ả Rập, họ hoàn toàn giao tiếp bằng tiếng Pháp - ngôn ngữ của kẻ đô hộ Tunisia bảy mươi năm, chứ không phải tiếng Ả Rập - ngôn ngữ của kẻ chiếm đóng và đồng hóa Tunisia hơn 1300 năm. Văn hóa Pháp ngấm sâu và lâu ở Tunisia hơn hẳn Việt Nam, có lẽ bởi gốc văn hóa của người Việt mình mạnh hơn gốc văn hóa kiểu bộ lạc rời rạc và cấu trúc xã hội du mục của Tunisia trước khi đất nước này trở thành một phần của đế chế Hồi giáo.

Quay trở lại quán cà phê ở Tunis, tôi hiểu mình đang ngồi cùng bàn với những người Hồi có tư duy hòa bình, cởi mở. Và cũng ở ngay bên cạnh họ là những đại diện trẻ trung nhất, mới mẻ nhất, và cũng là những đại diện hăm hở nhất, cuồng nhiệt nhất của một tư tưởng mà chỉ nghe tên cũng khiến bất kỳ một nhà lãnh đạo phương Tây hay một tín đồ Hồi chân chính nào đều phải rùng mình ớn lạnh: chủ nghĩa Hồi giáo (Islamism).

Việc đế chế Hồi giáo một thời vinh quang chói lọi bị sụp đổ, cộng với hầu như toàn bộ Trung Đông đắm chìm trong nghèo đói và trở thành các nước chư hầu của thực dân Anh, Pháp, Ý là một vết nhơ trong lịch sử phát triển cực thịnh của Islam. Cùng với Al-Afghani của Thổ Nhĩ Kỳ, một nhân vật xuất sắc của Ai Cập tên là Muhammad Abdul đã dấy lên phong trào phục hưng, lấy ý tưởng và nguồn lực từ chính tôn giáo đã tạo nên vinh quang cho đế chế. Chủ nghĩa Hồi giáo thống nhất được hình thành với thông điệp tiên phong là chống lại chủ nghĩa thực dân Anh, Pháp, Ý, giải phóng Trung Đông, và tái xây dựng một dải văn minh rực rỡ trên nền tảng tôn giáo của đạo Hồi, dùng đạo Hồi làm kim chỉ nam cho cuộc sống cá nhân và chính trị của toàn xã hội.

Từ trung tâm Ai Cập, chủ nghĩa Hồi giáo phát triển mạnh mẽ trên toàn thế giới, tỏa ra nhiều nhánh với nhiều hướng đi khác nhau, thậm chí xung khắc và triệt tiêu nhau dữ dội. Tư tưởng Islamism cũng ngày càng trở nên cực đoan hơn với mục tiêu tối thượng nhằm vào việc thiết lập một đế chế Hồi giáo toàn cầu thay thế hệ thống nhà nước thế tục, thiết lập một hệ thống luật pháp dựa trên Shariah, xây dựng một đế chế tôn giáo toàn trị khắp thế giới nơi Thượng Đế nắm quyền tối cao. Các tổ chức của Islamism tỏa nhánh ở năm châu với nhiều đảng chính thống ở châu Âu, đi theo ba trường phái: bạo lực (Al-Qaeda, Taliban), phi bạo lực (Wahhabism) hoặc kết hợp cả hai (Huynh Đệ Hồi giáo, Hizb ut-Tahrir).

Một trong những nhánh chủ nghĩa Hồi giáo có sức công phá mạnh nhất, có tổ chức quy củ chặt chẽ nhất, có ảnh hưởng rộng lớn nhất không những tại Trung Đông mà còn ở châu Âu và Mỹ chính là tổ chức Huynh Đệ Hồi giáo. Khi Mùa xuân Ả Rập tràn từ Tunisia đến Ai Cập với hàng ngàn người xuống đường biểu tình chống lại chế độ độc tài, Huynh Đệ Hồi giáo hoàn toàn bị bất ngờ, tuy nhiên đã nhanh chóng tham gia dòng biểu tình, và bằng sự chỉn chu về mặt tổ chức đã trở thành kẻ cầm đầu và thậm chí trúng cử tổng thống dù mới đầu tuyên bố không tham gia chính trường. Với tuyên ngôn "Kinh Quran là Hiến pháp" và "Hồi giáo chính là Giải pháp", Mursi đã có những bước đi sai lầm, không những không khiến cho kinh tế Ai Cập thoát khỏi trạng thái rơi tự do mà còn xây dựng một hình tượng độc tài mới thâu tóm quyền lực và thao túng chính trường bằng người của đảng mình. Chỉ một năm sau khi nhậm chức, vị tổng thống đầu tiên được bầu cử dân chủ của Ai Cập bị hạ bệ.

Trong khi Huynh Đệ Hồi giáo tổn thất nặng nề, một nhánh Islamism khác thì lại hân hoan. Đó là các tổ chức khủng bố chủ trương dùng vũ lực như Al-Qeada và Taliban. Ngay từ những ngày đầu của Mùa xuân Ả Rập, thủ lĩnh Ayman al- Zawahiri của Al-Qeada đã lớn tiếng nhận định rằng đường lối ôn hòa, dùng chính trị để đi lên của Huynh Đệ Hồi giáo chỉ có thất bại. Việc Mursi bị quân đội lật đổ khiến Zawahiri mở cờ trong lòng, vì nó chứng minh rằng không phải dân chủ mà vũ lực mới là con đường để đạt được mục đích cách mạng.

Và bước trên con đường ấy là những chiến binh Islamist trẻ tuổi đầy nhiệt huyết với ước mơ dùng tôn giáo để xóa bỏ sự bành trướng văn hóa phương Tây, khôi phục lại đạo đức kỷ cương xã hội, tạo dựng một đế chế toàn cầu. Cùng với Mùa xuân Ả Rập, sự trắng tay của những người khởi xướng cách mạng, và cuộc soán ngôi ngoạn mục của các đảng phái Hồi giáo, không ai có thể nói trước liệu những thanh thiếu niên như Hassan, Aysha có trở thành những chiến binh biến giấc mơ đế chế mới thành hiện thực. Giờ đây, các bậc cha mẹ như Abdul hay bậc đàn anh đàn chị như Hosni và Maya chỉ còn biết lo thầm ngay ngáy, nhưng há miệng mắc quai, không thể cấm cản. Việc cô con gái tuổi teen mơn mởn bỗng dưng che chắn kín bưng mặt mũi thậm chí có thể được hiểu là cô ta đang trở thành một người ngoan đạo. Cha mẹ nào dám cấm cản con cái trở nên ngoan đạo? Tuy nhiên, không ai có thể kiểm soát được những đổi thay đang diễn ra trong cái đầu tuổi 17 thừa cả hăm hở lẫn dại khờ. Cũng như không ai có thể dám chắc sự đổi thay quyết liệt về mặt hình thức không đi cùng sự tẩy não của những cô cậu tuổi mới lớn, và liệu họ có đang rơi vào tay các tổ chức Islamism với giấc mơ trở thành những chiến binh của Thượng Đế [56].

Ngọn nguồn của cơn lũ cuốn

Những cuộc phỏng vấn ở Tunisia khiến tôi hiểu Mùa xuân Ả Rập từ một góc nhìn khác hẳn. Nhưng để cho chắc, tôi vẫn bắt xe về một thị trấn nhỏ xíu tên là Sidi Bouzi.

Ngày 17 tháng 12 năm 2010, một người bán hoa quả rong ở Sidi Bouzi tên là Bouzizi bị tịch thu đồ nghề và bị một nữ cảnh sát tát vào mặt. Anh phẫn uất tìm đến kêu gào đòi được thị trưởng giải thích, nếu không anh sẽ châm lửa tự thiêu. Bị từ chối, ngọn lửa sống bốc lên ngay trước cổng tòa thị chính Sidi Bouzi. Hàng chục cuộc biểu tình nổi dậy diễn ra khắp Tunisia, nhưng linh hồn của những cuộc biểu tình không phải là tầng lớp dân nghèo như Bouzizi mà là tầng lớp trí thức tự do cánh tả đã quá chán ngán chế độ độc tài. Chỉ hơn hai tuần sau, Ben Ali phải cuốn gói rút chạy sau hai mươi ba năm cầm quyền. Chỉ vài tháng sau, cả Trung Đông dậy sóng, chính quyền của tất cả các nhà độc tài lung lay, kẻ vội vàng hứa cải cách ( Jordan), thậm chí cả những cải cách hiến pháp kiểu Ma Rốc khi chuyển đổi từ "Đức Vua là thánh thần" thành "Đức Vua không ai có quyền xâm phạm", kẻ nhanh chóng xì ra cả một đống tiền để dân im miệng (Saudi, Oman), kẻ chết thảm như đại tá Gaddafi (Libya), kẻ sống mà như chết Mubarak (Ai Cập), và kẻ như Assad vẫn đang cố kiết trì hoãn bản án tử hình trong trò chơi nội chiến đẫm máu cướp đi sinh mạng của hơn 100.000 người (Syria).

Hơn một năm sau ngày Bouzizi biến mình thành đuốc sống vì miếng cơm manh áo bị chà đạp, cả Tunisia không có gì đổi khác, cái sự đổi khác về cơm áo gạo tiền mà Bouzizi đã đổi mạng sống của mình để cất tiếng kêu. Kinh tế Tunisia vẫn đi xuống, trí thức như Hosni phải dừng học tiến sĩ để đi làm cho công ty điện thoại, Maya bỏ quê hương mà đi, Ali quần quật 10 tiếng/ngày, 6 ngày/tuần trong lò bánh mì.

Ngay chỗ một cậu bé đang đạp xe qua chính là nơi vào ngày 17-12- 2010, chàng bán hoa quả rong Bouzizi đã châm lửa tự thiêu sau khi liên tục bị công an tịch thu hàng gánh và sỉ nhục.

Những điều thay đổi ở Tunisia không phải kinh tế mà là tôn giáo. Cuộc cách mạng bột phát của tầng lớp tự do cánh tả thiếu tiền thiếu tổ chức phải nhường chỗ cho sự lớn mạnh của các tổ chức Hồi giáo từng bị chế độ độc tài cũ kìm hãm. Trước Mùa xuân Ả Rập, chỉ số nghèo đói của Tunisia là 2% thuộc loại thấp nhất thế giới, quyền phụ nữ ngang với châu Âu, là nước Hồi giáo duy nhất hợp pháp hóa nạo thai vô điều kiện, giáo dục đứng hàng thứ mười bảy, mô hình nhà nước kiểu độc tài được xếp cùng thứ hạng với Singapore. Sau Mùa xuân Ả Rập, đảng phái Ennahda, một đồng minh của Huynh Đệ Hồi giáo Ai Cập lên nắm chính quyền với hàng loạt chính sách không phải nhằm thúc đẩy kinh tế mà trước nhất là "chỉnh đốn đạo đức" của một xã hội đang xuống cấp về đức tin.

Habiba đem lại vinh quang cho Tunisia.

Tuy nhiên, chỉ có ngoan đạo thì làm sao tìm được thiên đường nơi hạ giới? Tunisia thời hậu Mùa xuân Ả Rập kinh tế càng thê lương trong khi các thành tựu nhân quyền thì có nguy cơ bị dồn chết vào góc tường. Điển hình là khi người phụ nữ đầu tiên của Tunisia đem về cho đất nước tấm huy chương bạc Olympic ở cự li chạy 3000m, Habiba Ghribi đón nhận hàng ngàn lời tung hô nhưng cũng không ít lời sỉ vả: "Cô ta trần truồng chạy trên đường. Tunisia đâu cần một tấm huy chương từ một ả điếm không còn nhân phẩm? Cần phải tước bỏ quốc tịch của cô ta!". Bộ trang phục thể thao của Habiba hoàn toàn bình thường so với chuẩn mực quốc tế, nhưng đối với những tín đồ Hồi giáo bảo thủ ở quê nhà, đó chẳng khác gì một cái quần xì líp. Tôi gần như hét lên vì sướng khi Habiba được rất nhiều quan chức có tiếng tăm trong chính phủ bảo vệ: "Cái quần xì líp của cô ấy đem lại vinh quang cho Tunisia, chứ cái quần xì líp của các vị thì đã làm nên trò trống gì cho đất nước nào?". Chính thời điểm Habiba đoạt huy chương cũng là thời điểm Ennahda đang dần dần để lộ bộ mặt thật của mình, không phải là một đảng Hồi giáo dung hòa (moderate) như họ đã tự vẽ vời hình ảnh của mình lúc tranh cử, mà là một tổ chức chính trị cổ hủ. Hãy xem Ennahda đã yêu cầu chỉnh sửa hiến pháp của Tunisia như thế nào là có thể nhận ra ngay chân tướng của kẻ muốn kéo lùi tiến bộ xã hội bằng con bài tôn giáo. Phụ nữ Tunisia được giải phóng trước cả phụ nữ châu Âu, nhưng cứ theo Ennahda thì hiến pháp phải quy định rằng: "Phụ nữ là người bổ trợ cho đàn ông trong gia đình, và là người hỗ trợ cho đàn ông trong xã hội".

Thánh đường Hồi giáo Kairouan với tháp gọi cầu kinh (minaret) cổ xưa nhất thế giới được xây từ thế kỷ thứ 8. Hầu hết các minaret sau này của Hồi giáo đều dựa vào thiết kế này của Kairouan.

Một góc phố yên bình của Kairouan ngày Chủ nhật.

May thay, khi tôi đang sửa những trang cuối của tập sách này, Ennahda đã phải tự rút lui khỏi chính trường dưới sức ép của phe dân chủ ủng hộ nhà nước thế tục. Hiến pháp mới đã được bỏ phiếu thông qua với vai trò của phụ nữ và nam giới hoàn toàn bình đẳng. Tôi thở phào nhẹ nhõm, cuộc chiến bên bàn cà phê ở Tunis hơn một năm trước dường như đang chuyển dịch với phần thắng nghiêng về những người Hồi như Hosni, Maya và Abdul - những Muslim muốn giữ đức tin ở trong trái tim mình chứ không phải Islamist muốn làm vấy bẩn tôn giáo bằng những mớ chiêu bài chính trị.

Tôi ghét thuật ngữ "Mùa xuân Ả Rập" từ ngày đặt chân đến Tunisia. Tôi gọi đó là cơn lũ cuốn Ả Rập khiến cả Trung Đông dậy sóng, thức tỉnh cả thiên thần lẫn quỷ dữ. Nó bắt đầu bằng một tiếng kêu thống thiết từ khô cằn cát sỏi ở Sidi Bouzi, hóa thành một dòng sông tràn qua sa mạc giãy nóng Trung Đông. Con tạo xoay vần, dòng sông đáng lẽ mang nặng phù sa bị biến thành một cơn lũ cuồng nộ, cuốn phăng đi cả mùa màng đang chờ ngày gặt hái.

Bouzizi chết để phản đối cuộc sống đói nghèo. Đài báo loan tin anh chết để khai sinh cho cuộc cách mạng tự do dân chủ. Rốt cục, kẻ lên nắm chính quyền lại là những thầy tu tôn giáo. Thế mới biết, dù kẻ nào thắng hay thua, cuộc chiến lý tưởng cao thấp nào cũng bắt đầu và kết thúc bằng máu xương của dân nghèo.