Tôi thuộc vào thế hệ X theo cách nói ở phương Tây, là thế hệ sinh ra giai đoạn 1965-1980. Ở đây, thế hệ X không phải là thế hệ nhiều người nhất, và họ được sinh ra vào giai đoạn xã hội có nhiều thay đổi. Thế hệ X được gọi là thế hệ đeo chìa khóa (Wikipedia), vì thường trở về nhà khi bố mẹ đi làm vắng, phải tự mở cửa vào nhà, tự lấy đồ ăn, tự học bài v.v. Ở Việt Nam, thế hệ X là lớn nhất, vì một nửa thế hệ này được sinh ra sau chiến tranh, giai đoạn 1973-1980*.

*Chiến tranh kết thúc ở miền Bắc năm 1973 sau Hiệp định Paris.

 Chúng tôi lớn lên sau chiến tranh, lớp người đầu sinh năm 1965 cũng chỉ mới tám tuổi khi chiến tranh kết thúc ở miền Bắc. Với các thế hệ sau này thì chiến tranh chỉ được nhắc lại trong sách lịch sử, hay trong câu chuyện của bố mẹ kể về "hồi xưa". Chúng tôi chứng kiến giai đoạn cuối của chiến tranh chống Mỹ, rồi cuộc chiến Biên giới Tây Nam và Chiến tranh biên giới phía Bắc. Chứng kiến thời bao cấp trong chiến tranh, sau chiến tranh, và sự kết thúc của nó vào cuối những năm 80. Chúng tôi là những người được hưởng thành quả trực tiếp của công cuộc Đổi mới bắt đầu vào năm 1986.

 Thế hệ sau này phải đi bảo tàng để xem cuộc sống thời bao cấp, chứ chúng tôi biết rõ. Xếp hàng mua gạo, mua thực phẩm hay những thứ thiết yếu khác là một trong những nhiệm vụ đầu tiên của chúng tôi. Thời đó người ta hay nói "buồn như mất sổ gạo", hay "hiếm như mì chính cánh". Giờ đây cả sổ gạo lẫn mì chính cách không còn quan trọng nữa. Người Việt hiện tại có đủ cơm ăn áo mặc, và họ hướng tới đi du lịch ngoại quốc, gửi con đi du học, hay định cư ở nước ngoài.

 Chúng tôi chứng kiến sự sụp đổ của khối Cộng sản Đông Âu vào cuối những năm 80. Cả một hệ lý tưởng của lớp ông bà, cha mẹ chúng tôi biến mất theo bức tường Berlin. Khi đất nước bước vào thời kỳ Đổi mới, thế hệ X và bố mẹ họ càng ngày càng cách xa về quan điểm và nhận thức. Đời sống xã hội Việt Nam thời Đổi mới đã xích lại gần với trật tự xã hội thông thường với người giàu, kẻ nghèo. Chủ kinh doanh và người làm thuê. Khối doanh nghiệp tư nhân bên cạnh doanh nghiệp nhà nước. Làm việc cho khu vực công không còn là sự lựa chọn duy nhất cho thế hệ chúng tôi.

 Năm 1990, khi tôi bỏ việc giáo viên hợp đồng đi làm cho công ty tư nhân, bố mẹ tôi đã lấy lý do "đi làm có lương hưu" để thuyết phục tôi không bỏ nghề. Thời đó thanh niên nô nức rủ nhau đi học ngoại ngữ, chủ yếu là tiếng Anh để làm việc trong công ty nước ngoài, lương tháng hơn nhiều lương nhà nước. Đầu những năm 1990, chúng tôi bắt đầu biết viết CV, và phải học cách sử dụng Word và Excel để đủ tiêu chuẩn đi xin việc.

 Thế hệ X ở Việt Nam giống những người cùng thế hệ ở phương Tây ở đặc điểm là những người khởi nghiệp. Thế hệ X là những người đi tiên phong trong cách mạng công nghệ thông tin, truyền thông, năng lượng mới của thế giới. Chúng tôi biết đến computer, internet, game, MTV, Madona and Michel Jackson. Bạn có thể tra tên người đứng đầu bất cứ một ngành công nghệ mới nào, nhiều khả năng là họ từ thế hệ X, ví dụ nhà sáng lập của Google, Twitter (giờ là X) và Tesla.

 Ở Việt Nam, thế hệ X được tiếp xúc với nền kinh tế kinh tế thị trường, thay cho kinh tế tập trung trước kia. Nhiều người trở thành chủ doanh nghiệp và đã có người trở nên giàu có tầm cỡ thế giới. Những người giàu nhất Việt Nam hiện nay là từ thế hệ này. Họ đã lớn lên và trưởng thành trong thời kỳ Đổi mới. Họ có cơ hội sống và làm việc ở nước ngoài, và nhắm tới thị trường nước ngoài cho sản phẩm của mình. Với thế hệ cha mẹ tôi, đó là điều không tưởng. Ngày xưa, được đi Tây đã là hiếm có rồi.

 Bố tôi vốn không ưa người làm ăn buôn bán, giờ ông có đứa con gái mở dịch vụ kinh doanh. Hồi mới ra nước ngoài, tôi đã chọn học kinh doanh vì nghề này dễ sử dụng, cho dù là làm thuê hay làm độc lập. Ở Đan Mạch, hình phạt phổ biến cho tội phạm kinh tế mức độ nghiêm trọng là cấm mở công ty kinh doanh hay không được phép là thành viên trong hội đồng quản trị công ty.

 Thời bố mẹ tôi, người ta vận động chinh phục thiên nhiên, cải tạo thiên nhiên phục vụ con người. Ngày nay thì bảo tồn thiên nhiên như nó vốn có lại là xu hướng chung. Ở Đan Mạch, những cánh đồng được tôn tạo từ đầm lầy nay lại được tháo nước ngập như cũ để tạo môi trường tự nhiên. Người ta không cắt cỏ, không dọn cây trong rừng để tái tạo môi trường. Người ở đây cũng đã từng đốn hết cây, săn bắn hết thú hoang. Giờ đây, họ lại làm điều ngược lại để giữ gìn thiên nhiên. Có lẽ Việt Nam cũng sẽ đi theo con đường này.

 Thông tin về thế hệ X nói đó là thế hệ có nhiều người nhất ở Việt Nam, Trung Quốc và Nhật Bản. Ở Việt Nam thì do chiến tranh kết thúc, nhưng ở Trung Quốc và Nhật Bản là do đâu? Tôi đoán là do Trung Quốc bắt đầu thời kỳ mở cửa kinh tế với Mỹ những năm đầu 1970 và Cách mạng Văn hóa kết thúc. Thế hệ X ở Trung Quốc là thế hệ biểu tình ở quảng trường Thiên An Môn đòi dân chủ. Người thanh niên chặn xe tăng trên bức ảnh nổi tiếng chắc chắn thuộc thế hệ X. Nhiều người trong số họ trở thành người tị nạn chính trị ở phương Tây. Hai năm sau sự kiện Thiên An Môn, Trung Quốc bắt đầu quá trình phát triển vượt bậc về kinh tế trong nhiều thập niên, vượt qua Nhật Bản trở thành cường quốc kinh tế thứ hai, và sắp tới là đứng đầu thế giới. Sự phát triển kinh tế thần kỳ của Trung Quốc chắc chắn được xây dựng nên từ công sức của thế hệ X, những người bắt đầu bước vào thị trường lao động thời kỳ này.

 Với Nhật Bản thì có thể thế hệ X có số người lớn nhất do lý do kinh tế, khi nền kinh tế Nhật Bản nhảy vọt thời kỳ 1960-1980 khiến Nhật Bản trở thành nền kinh tế lớn thứ hai của thế giới**. Kinh tế Nhật Bản bị chững lại từ năm 1992 do bong bóng bất động sản. Ba thập kỷ tăng trưởng mạnh về kinh tế khiến người Nhật tập trung đầu tư vào bất động sản dẫn đến giá cả tăng vọt. Sự đầu cơ vào bất động sản có lẽ đang được lặp lại ở Trung Quốc và Việt Nam, khi ta nhìn ảnh những thành phố ma, đô thị ma đây đó. Thế hệ X ở Nhật Bản chứng kiến suy thoái kinh tế, công việc ổn định biến mất, và các công ty lớn của Nhật Bản chuyển hoạt động sản xuất ra nước ngoài, trong đó có Việt Nam.

** Hiện tại vào 2024 thì Nhật Bản đã tụt hạng xuống thứ ba do kinh tế đi xuống.

 Những năm 90, người Việt đã có thể mua tủ lạnh, tivi sản xuất ở nội địa thay vì nhập hàng bãi rác*** về dùng. Thế hệ chúng tôi là những người đầu tiên tiếp xúc trực tiếp với người nước ngoài qua môi trường làm việc, và nói tiếng Anh trở nên một kỹ năng cơ bản để tìm việc. Tương tự như ở Trung Quốc, thế hệ X ở Việt Nam là lực lượng lao động nòng cốt khiến kinh tế Việt Nam phát triển trong vòng ba mươi năm qua với GDP bình quân trên đầu người tăng gần mười lần, từ 430 USD năm 1986 đến 4.163 USD năm 2022.

***Hàng cũ, đồ thải nhập về từ nước ngoài, thường rất rẻ.