6. Nội dung cơ bản của bộ luật Hồng Đức, Gia Long, quốc triều khám tụng điều lệ

* Bộ luật Hồng Đức (quốc triều hình luật=lê triều hình luật,

Là bộ luật hành văn hoàn chỉnh đầu tiên ở nước ta, được duy trì và sửa đổi, bổ sung qua nhiều triêu đại. Bộ luật có 13 chương, 722 điều đã thể hiện trình độ lập pháp rất cao của thời đại đó.

Bộ luật về hình thức là hình luật, nhưng thực chất nó lại là bộ luật tổng hợp của nhiều kĩnh vực khác nhau.

Về nội dung, bộ luật nhằm bảo vệ vương quyền, chế độ quan liêu, trật tự, đẳng cấp, gia đình phụ hệ và ý thức hệ Nho giáo. Bộ luật có mô phỏng luật của phương Bắc nhưng lại có nhiều nội dung mới, có tính tiến bộ về kế thừa một số tập quán cổ truyền của dân tộc. Điểm tiến bộ, nổi bật của quốc triều hình luật là chú trọng đến quyền lợi của người phụ nữ, thể hiện trong chế độ thừa kế tài sản và chế độ xử lý ly hôn. Bên cạnh đó, quốc triều hình luật cũng quan tâm, bảo vệ dân thường, đặc biệt những người nghèo khổ. Trong bộ luật có nhiều hình phạt đối với các quan lại, người quyền quý ức hiếp, sách nhiễu dân đinh.

Trong lĩnh vực hình sự có nhiều nguyên tắc cơ bản như: nguyên tắc vô luật bất hình, nguyên tắc chiếu cố, nguyên tắc chuộc tội bằng tiền, nguyên tắc chịu trách nhiệm thay thế liên đới, nguyên tắc miễm giảm trách nhiệm hình sự, nguyên tắc thưởng cho người có công tố giác, trừng phạt người che dấu, nguyên tắc những người thân thuộc đước che giấu tội cho nhau...

Các tội đước quy định trong bộ luật rất cụ thể, tuy nhiên có thể chia thành nhóm các tội thập ác(tội đặc biệt gây nguy hiểm cho xã hội, nó xâm phạm trực tiếp đế vương quyền hay trật tự gia đình phong kiến) và nhóm các tội phạm khác.

Hệ thống hình phạt được áp dụng khi có hành vi phạm tội xảy ra gồm có nhóm Ngũ hình với tư cách là nhóm hình phạt chính và nhóm các hình phạt bổ sung khác. Ngũ hình gồm có Xuy, Trượng, Đồ, Lưu, Tử.

Trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình, thể hiện nguyên tắc hôn nhân áp đặt, không được tự do hôn nhân, điều kiện kết hôn được quy định chặt chẽ, thủ tục kết hôn gồm đính hôn và thành hôn.

Trong quan hệ gia đình, bảo vệ trật tự gia trưởng phong kiến, củng cố sự hòa thuận, quy định trách nhiệm đối với nhau của các thành viên trong gia đình.

Trong lĩnh vự dân sự, khẳng định 2 chế độ sở hữu đối với ruộng đất là sở hữu nhà nước (ruộng công) và sở hữu tư nhân (ruộng tư), các hợp đồng về ruộng đất phải bằng văn bản do trưởng làng viết hoặc chứng kiến được gọi chung là văn khế.

Quy định về thừa kế rất chặt chẽ, có điểm tiến bộ là ghi nhận phụ nữ cũng có quyền thừa kế ngang với quyền của nam giới.

Trong lĩnh vực tố tụng, có quy đinh quyền khởi kiện của người dân, quy định thẩm quyền xét xử theo cấp. Các quan lại là người hành pháp đồng thời là người xét xử...

* Bộ luật Gia Long(Hoàng Việt luật lệ)

Bộ luật được chia thành 22 quyển với 398 điều, quy mô khá lớn.

Bộ luật Gia Long là bộ luật tổng hợp, điều chỉnh các quan hệ xã hội thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau. Bộ luật Gia Long thể hiện tư tưởng kết hợp đức trị với pháp trị, bảo vệ cơ sở nền tảng của chế độ phong kiến, củng cố chế độ gia trưởng Nho giáo.

Trong lĩnh vực hình sự, các nguyên tắc cơ bản gồm có: nguyên tắc luật định, nguyên tắc so sánh luật và áp dụng tương tự, nguyên tắc áp dụng theo luật mới nhất, nguyên tắc chiếu cố, nguyên tắc thưởng cho người tố cáo, phạt những người che giấu tội phạm, nguyên tắc những người thân được che giấu tội cho nhau, nguyên tắc áp dụng trách nhiệm dân sự liên đới, nguyên tắc luận tội theo tang vật, nguyên tắc chuộc tội bằng tiền.

Các tội phạm được quy định trong luật gồm các nhóm tội: tội thập ác, đạo tặc, nhân mạng, đấu khẩu, lăng mạ, hối lộ, trá ngụy, phạm gian, tạp phạm và các nhóm tội khác. Nhóm tôi thập ác cũng được quy định giống như Quốc triều hình luật.

Hệ thống hình phạt gồm có Ngũ hình và các hình phạt khác. Ngũ hình gồm có Xuy, Trượng, Đồ, Lưu, Tử.

Trong lĩnh vực dân sự, chế độ sở hữu gồm có sở hữu công (sở hữu của nhà nước và sở hữu làng xã); sở hữu tư nhân ( sở hữu cá nhân và hộ gia đình).

Về thừa kế, đề cao trách nhiệm của người gia trưởng, thừa nhận quyền thừa kế của con trai, con gái chỉ được thừa kế khi gia đình tuyệt tự, trong luật không có quy định vè quyền thừa kế của người vợ. Trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình, cũng có các điều kiện để tiến hành kết hôn, thủ tục kết hôn cũng có 2 giai đoạn chính là kết hôn và thành hôn. Trong quan hệ gia đình, bộ luật đề cao vai trò của người chủ gia đình, người vợ cả và con trưởng trong trật tự gia đình phong kiến.

Trong lĩnh vực tố tụng, bộ luật quy định rõ thẩm quyền, trình tự xét xử, quyền và nghĩa vụ của các bên tham gia tố tụng, quá trình thi hành bản án và những trường hợp được miễn giảm, ân xá.

* Quốc triều khám tụng điều lệ

Bộ quốc triều khám tụng điều lệ là một văn bản quy định riêng về tố tụng, gồm có 31 lệ, 133 điều.

Về thẩm quyền xét xử theo cấp, Bộ quốc triều khám tụng điều lệ đã quy định rõ về thẩn quyền xét xử của cơ quan các cấp như tri huyện, tri phủ, quan lại cấp đạo, cấp TW.

Về thủ tục tố tụng, quy định một số bước cơ bản: khởi kiện và thụ lý, tiến hành xét xử.

Việc kiểm sát đối với hoạt động tố tụng thực hiên thông qua 2 hình thức:

- Cấp trên xét xử, phục thẩm lại đối với các vụ việc do cấp dưới đã giải quyết mà còn khiếu kiện. Nếu phát hiện thấy cấp dưới có sai trái thì có thể phạt tiền hoặc cách chức.

- Hàng năm, những người có thẩm quyền xét xử phải làm báo cáo lên cấp trên về tình hình xét xử, số tiền được tạ lỗi và số tiền phạt để cấp trên có căn cứ đánh giá công việc xét xử của cấp dưới.

* So sánh Bộ luật Gia Long và luật Hồng Đức

+ Giống nhau

- là bộ luật tổng hợp trên nhiều lĩnh vực khác nhau.

- bảo vệ chế độ phong kiến và địa vị của nhà vua.

- Quy mô lớn về số điều và ví dụ minh họa.

- tham khảo các bộ luật của Trung Quốc.

- ảnh hưởng của Nho giáo.

- kết hợp tư tưởng đức trị và pháp trị.

- có 2 nhóm tội là tội thập ác và nhóm các tội khác.

- có hình phạt chính và hình phạt bổ sung đối với các vi phạm, có Ngũ hình là hình phạt chính.

- có hình phạt đối với quan lại và những người quyền quý ức hiếp, sách nhiễu dân đinh.

- điều kiện kết hôn được quy định chạt chẽ, thủ tục kêt hôn gồm đính hôn và thành hôn.

- trong quan hệ gia đình, bảo vệ trật tự gia trưởng phong kiến.

- các nguyên tắc cơ bản của luật hình sự, dân sự và tố tụng gần giống nhau.

+ Khác nhau

Bộ luật Gia Long

Sao chép nguyên của bộ luật Trung Quốc nên không kế thừa được luật Hồng Đức: không có bảo vệ người lao động bình dân và phụ nữ.

Dưới điều luật có giải thích, làm rõ và hướng dẫn thi hành pháp luật

Ít hơn bộ luật Hồng Đức gần 200 điều

Có áp dụng pháp luật và pháp luật tương tự

Quy định có tính chất nghiêm khắc hơn, cương tính hơn

Quyền phụ nữ bị kém đi

Không áp đặt, tự do hôn nhân, có sự đồng thuận của 2 bên gia đình

Có thêm một số nhóm tội khác như đạo tặc, nhân mạng, đấu khẩu, lăng mạ, hối lộ, trá ngụy, phạm gian, tạp phạm

Hình thức là luật tổng hợp

Bộ luật Hồng Đức

Không sao chép nguyên bộ luật của Trung Quốc nên có điều luật bảo vệ người không có địa vị và phụ nữ.

Không có những điều này

Quy mô rất lớn

Không có

Quyền thừa kế có quy định cho nữ giới có quyền ngang vơi nam giới

Áp đặt, không cho phép tự do hôn nhân

Hình thức là hình luật nhưng thực chất là luật tổng hợp.