"Phép làm tiểu thuyết" không phải là đối tượng quan tâm của Thạch Lam.

Trong số những đại diện lí luận cho khuynh hướng văn học lãng mạn trước 1945, Thạch Lam là người có nhiều suy ngẫm sâu sắc về tiểu thuyết. Quyển Theo giòng của ông đã tập hợp nhiều bài viết có giá trị, ví như: Vài ý kiến về tiểu thuyết, Quan niệm trong tiểu thuyết, Những người đọc tiểu thuyết, Tiểu thuyết để làm gì, Cái "hoàn toàn" lạnh lẽo, Sự sống trong tiểu thuyết... Có thể tìm thấy trong những bài viết ấy một hệ thống luận điểm mởi mẻ và nhất quán thể hiện quan niệm độc đáo của Thạch Lam về thể loại tiêu biểu nhất của văn xuôi nghệ thuật hiện đại.

Có một điểm cần lưu ý thế này. Muốn khảo sát quan niệm của Thạch Lam về tiểu thuyết, trước hết, phải tìm hiểu cách thức tiếp cận những vấn đề lí thuyết của ông. Bởi vì Thạch Lam có cách tiếp cận các vấn đề lí thuyết rất khác so với những người trước và cùng thời với ông, ví như Phạm Quỳnh, Trúc Hà, Hải Triều, hay Vũ Bằng...

Theo giòng của Thạch Lam in năm 1941. Trước đó hai mươi năm, năm 1921, trên "Nam Phong", Phạm Quỳnh cho ra mắt công chúng một công trình dài tới trên mười một nghìn tiếng: Bàn về tiểu thuyết. Có thể khẳng định chắc chắn, đây là công trình lí luận đầu tiên về tiểu thuyết ở nước ta. Theo Phạm Quỳnh, vào thời điểm ấy, "ở nước ta người làm tiểu thuyết, người đọc tiểu thuyết đã thấy nhiều", nhưng "người làm tiểu thuyết còn ít thấy hay, mà người đọc tiểu thuyết cũng chưa được sành. Lối tiểu thuyết trong văn chương ta thật là chưa có phương châm, chưa có định thể". Cho nên ông đứng ra nhận "cái trách nhiệm của người hướng đạo", "giải nghĩa rõ tiểu thuyết là gì, và bàn qua về phép làm tiểu thuyết ở các nước Âu Mĩ thế nào" để giúp cho nghề tiểu thuyết ở nước ta được một đôi phần vậy". Thế là đã rõ: khai sáng, quảng bá lí thuyết, ấy là cái đích mà Phạm Quỳnh nhắm tới khi viết Bàn về tiểu thuyết. Là nhà khảo cứu, lại nhắm vào mục đích khai sáng, quảng bá, Phạm Quỳnh đã chọn hình thức "giáo khoa thư" để triển khai hệ thống luận điểm của mình. Ngoài mở đầu và kết luận, toàn bộ nội dung công trình được triển khai trong bốn phần: Một: "giải nghĩa tiểu thuyết là gì?", Hai: "bàn qua về phép kết cấu" (thực chất là bàn về kết cấu hình tượng), Ba: "bàn về phép phô diễn" (thực chất là bàn về kết cấu trần thuật), Bốn: bàn về sự phân chia các thể của tiểu thuyết. Có thể nói, đó là lối kết cấu mạch lạc, chặt chẽ và sáng sủa của một tài liệu giáo khoa mẫu mực về lí luận tiểu thuyết.

Khi đề cập tới các vấn đề lí thuyết, những nhà văn như Vũ Bằng, Thạch Lam thường không nhắm vào mục đích quảng bá như thế. Thực tế chứng tỏ, những công trình lí thuyết của các ông thường thấm đẫm cảm hứng đối thoại, tranh biện. Trong Khảo về tiểu thuyết (1941), Vũ Bằng dành hẳn 2 chương X và XII để thảo luận về thi pháp tổ chức giọng điệu và tổ chức trần thuật. Ý đồ thảo luận được thể hiện ngay ở cách đặt tên các chương: Tiểu thuyết nên viết bằng giọng văn gì? (Chương X), Viết tiểu thuyết nên dùng ngôi thứ mấy? (Chương XII). Những bài viết của Thạch Lam cho thấy, người phụ trách mục Theo giòng của báo "Ngày nay" hiểu rất rõ tác động mạnh mẽ của các quan niệm thể loại tới sự phát triển của tiểu thuyết. Cho nên, các ý kiến phát biểu của ông vừa là sự phân tích sâu sắc lịch sử sáng tác, vừa là tiếng nói đối thoại với những quan niệm về tiểu thuyết đang tồn tại phổ biến trong ý thức nghệ thuật thời ấy. Nhiệt tình tranh luận của Thạch Lam lộ ra ở cấu tứ của các bài viết. Trong nhiều bài viết, ông thường triển khai ý tứ qua các cặp đối lập: 1. tiểu thuyết Pháp, Ý // tiểu thuyết Anh, Nga; 2. tiểu thuyết luân lí truyền thống// tiểu thuyết tâm lí đương đại, và, 3. tiểu thuyết chạy theo mốt thời thượng// tiểu thuyết đích thực. Vũ Ngọc Phan cho rằng, các bài viết trong Theo giòng chỉ thể hiện những ý tưởng rất rời rạc, tan tác như bèo trôi". Có lẽ vì không để ý đến mục đích tranh luận của Thạch Lam, mà Vũ Ngọc Phan nhận xét như thế chăng?

Trong Bàn về tiểu thuyết, Phạm Quỳnh đưa ra định nghĩa như thế này: "Tiểu thuyết là một truyện viết bằng văn xuôi đặt ra để tả tình tự người ta, phong tục xã hội, hay là những sự lạ tích kỳ, đủ làm cho người đọc có hứng thứ". Định nghĩa này đã đặt nền tảng cho một quan niệm hết sức phổ biến về tiểu thuyết từng thống ngự suốt mấy mươi năm trong ý thức nghệ thuật của cả người sáng tác lẫn giới phê bình văn học. Nói tới tiểu thuyết, người ta liền nghĩ ngay tới một tác phẩm văn xuôi kể lại một câu chuyện lí thú bằng cách hư cấu để phản ánh hiện thực, miêu tả các sự kiện, biến cố, phong tục tập quán, phân tích tâm lí, tình cảm... Đây là cách hiểu được rút ra từ nguồn tài liệu của Pháp, trước hết là từ điển Larousse. Thạch Lam không bằng lòng với cách hiểu hời hợt mang tính hình thức như thế. Trong bài Sự sống trong tiểu thuyết, khi trích dẫn Larousse, ông không che giấu giọng giễu cợt: "Tò mò, chúng ta thử xem tự vị Larousse định nghĩa tiểu thuyết như thế nào? "Một công trình tưởng tượng, một câu chuyện văn xuôi thuật những việc tưởng tượng xẩy ra, sáng tác và sắp đặt để người đọc ham thích"". Giọng giễu cợt của Thạch Lam lộ ra không chỉ ở các chữ "tò mò", "thử xem", mà còn ở cả trong câu văn được để trong ngoặc đơn: "(Như vậy một tiểu thuyết mà khiến người đọc chán nản tất không phải là tiểu thuyết nữa...)". Thạch Lam cho rằng, định nghĩa ấy mới chỉ nêu được đúng "cái mục đích sơ khai của thiểu thuyết: giải trí người đọc". Theo ông, định nghĩa này sẽ không còn đúng nữa, nếu biết rằng, "giải trí cũng có nhiều cách: khiến vui, khiến cảm động, khiến nghĩ ngợi cũng là giải trí. Thứ bậc ở chỗ có khiến được lâu bền rộng rãi và sâu sắc không?".

Đúng là Thạch Lam không mấy quan tâm tới "phép làm tiểu thuyết" như Phạm Quỳnh. Mối quan tâm đích thực của ông được dồn vào việc tìm kiếm nguồn cội làm nên sự "lâu bền rộng rãi và sâu sắc" của tác phẩm. Nguồn cội ấy Thạch Lam tìm thấy ở quan điểm tiếp cận đời sống của thể loại. Ông tỏ ra tâm đắc với câu nói sau đây của André Bellesort: "Không gì bằng sự thực. Sự sống là cái chuẩn đích, là mực thước của mọi vật" (tr. 296). Cho nên, qua hình thức đối thoại, tranh luận, Thạch Lam muốn khởi xướng quan niệm "tiểu thuyết là sự sống"(tr. 313).

Nhưng làm thế nào để "tiểu thuyết là sự sống"? Lời giải đáp cho vấn đề trung tâm ấy được lộ ra ở hệ thống luận điểm sau đây.