Lô gic đời sống là nền tảng kết cấu của tiểu thuyết.

So với Phạm Quỳnh và nhiều nhà phê bình đương thời, Thạch Lam đưa ra cái nhìn mới mẻ về kết cấu của tiểu thuyết. Ông thừa nhận, tác phẩm của Alexandre Dumas, Pierre Benoit hay Maurice Dekobra quả là hấp dẫn, "khiến người đọc hứng thú". Nhưng ông tỏ ra không mấy tâm đắc với sáng tác của các nhà văn ấy, vì tác phẩm của họ chẳng qua chỉ là "một công trình tưởng tượng", theo sát "cái định nghĩa chặt chẽ (...): tiểu thuyết là một câu chuyện có đầu có đuôi hẳn hoi". Để tạo ra một câu chuyện "không thiếu một mảnh đầu đuôi nào", các nhà văn nói trên bao giờ cũng đẽo gọt đời sống, gò tác phẩm "khuôn theo cách dàn xếp, bố cục" sao cho hợp với quy tắc về "sự duy nhất". Quy tắc ấy được Thạch Lam giải thích như sau: "Duy nhất nghĩa là bao nhiêu tình tiết, bao nhiêu tư tưởng, và bao nhiêu cái hay của tiểu thuyết đều quy cả về một mối. Không có đoạn nào đối với tâm lí của truyện có thể là thừa, hay là không có liên lạc trực tiếp và mật thiết với cốt truyện. Vì vậy, các nhà văn đó mới có cái khuynh hướng thu tất cả về một hay hai nhân vật chính, cốt ý để cái hứng thú của truyện khỏi bị rải rác. Về mặt tâm lí lại thu về một tình cảm gọn ghẽ, phân tách riêng ra, như ái tình, lòng ghen ghét, kiêu ngạo, v.v..., mà tình cảm ấy cũng lấy ở cái độ mãnh liệt nhất của nó mà thôi. Ngoài ra, những cái gì mà theo quan niệm trên, người ta cho là phụ thuộc, đều vứt bỏ cả đi" (tr. 312). Xin lưu ý, đây chính là "phép kết cấu" được Phạm Quỳnh giảng giải rất kĩ trong Bàn về tiểu thuyết với mong muốn chân thành "giúp cho nghề tiểu thuyết ở nước ta được một đôi phần". Đây cũng là cơ sở mà các nhà phê bình cùng thời với Thạch Lam thường dựa vào để đánh giá tiểu thuyết. Theo dõi đời sống văn học, ông nhận thấy: "Người ta phê bình tiểu thuyết này là duy nhất, tiểu thuyết kia không được duy nhất"(tr. 312). Nhưng theo Thạch Lam, quy tắc "về sự duy nhất" không thể giúp nhà văn tạo ra những cuốn tiểu thuyết có giá trị phù hợp với ý đồ tốt đẹp của họ. Các nhà văn thì có "kiêu vọng đạt tới cái gì bất di bất dịch trong lòng người, cái gì cốt yếu trong tính tình của người và ở bất cứ người trong hạng nào, ở dân tộc nào cũng giống nhau". Nhưng do phải tuân theo "những lề lối, những phép tắc tự ý đặt ra, phần nhiều họ thường chỉ đi đến cái giả dối, đến những khuôn sáo mà thôi. Cái tinh tuý của sự sống mà họ bắt giam và giữ được trong cái lồng nan lề lối ấy đã thoát ra lúc nào họ không biết, và chỉ còn để lại cái bẫy trơ"(tr.313).

Theo Thạch Lam, khi viết tiểu thuyết, các nhà văn Anh, Nga "định tìm hiểu cuộc đời trước hết, chứ không phải định làm một công việc văn chương". Ông quả quyết, các nhà văn Anh, Nga "không thể làm cái công việc giả dối là là phân tách riêng ra một trạng thái nào của tâm hồn", vì họ hiểu, tình cảm của con người là thiên hình vạn trạng, chẳng ai giống ai, và chính những cái đó làm thành sự phức tạp, sự phong phú của cuộc sống. Cho nên, họ "dàn xếp tiểu thuyết của họ theo một cách khác". Tiểu thuyết của họ thường có nhiều nhân vật. Giữa đám nhân vật ấy không thấy có nhân vật chính đứng át các nhân vật phụ. Hình như nhân vật nào cũng được tác giả coi trọng như nhau, chúng hiện ra với cuộc sống riêng của con người cá nhân, thoạt nhìn không thấy có liên lạc trực tiếp gì với các vai chính trong truyện. Theo quan niệm về "cái duy nhất" của tiểu thuyết Pháp, Ý, thì tiểu thuyết Nga, Anh thiếu cốt truyện, mà lại có nhiều chi tiết thừa thãi, nên chúng "đều mang tiếng là lộn xộn, không thứ tự và không toàn khối". Nhưng theo Thạch Lam, chính các chi tiết "thừa", những nhân vật tưởng như chẳng liên hệ trực tiếp gì với các vai chính sẽ giúp người đọc thấy rõ "cái hoàn cảnh xã hội, cái không khí sống của các vai chính" giống như "có một vùng ánh sáng soi tỏ tất cả những trạng thái tâm lí của các người ấy, và đưa đường cho chúng ta tìm hiểu được". Thạch Lam cho rằng, nền tảng tạo nên sự thống nhất, "toàn khối" của những tác phẩm bất hủ như David Copperfield của Dickens, L'Idiot, Les Possédés của Dostoievsky, hay Guerre et Paix, Anna Karénine của Tolstoi là cái "duy nhất uyển chuyển và rộng rãi của ngay sự sống", chứ không phải là cái "duy nhất" theo sự sắp đặt của lô gíc hình thức. Cho nên, đọc tiểu thuyết Anh Nga, "đáng lẽ là một sự xếp đặt không thật, hay là những mánh khoé lề lối khô khan, chúng ta tưởng nhìn thấy như là mặt nước hồ mung lung phản chiếu tất cả mọi màu sắc của cuộc sống, lóng lánh giãi ra và lắng xuống, khiến chúng ta hiểu được cái rộng rãi và sâu sắc hơn"(tr. 314).