I. Khái lược
1. Isekai
Isekai 異世界 là "dị thế giới" (thường gọi tắt là "dị giới"), không phải "chuyển sinh" như nhiều người nhầm lẫn.

Các dị thế giới thường lấy bối cảnh từ game fantasy, mmorpg, sách truyện, lịch sử...

2. Xuyên không
"Xuyên việt thời không" 穿越时空 nghĩa là du hành không-thời gian về quá khứ hoặc đến tương lai.

"Xuyên việt giá không" 穿越架空 là du hành tới một điểm không gian nào đó, không nhất thiết là có thật.

"Xuyên không" 穿越 là viết tắt của hai từ trên.

"Xuyên thư" 穿書 là biến vào trong một cuốn sách truyện, sách tiểu thuyết.

Cả bốn đều là phiên âm tiếng Trung.

3. Trùng sinh
Chữ 重生 là từ Trung Quốc, phiên âm là "trùng sinh", nghĩa tiếng Việt là "sống lại".

Chữ "trùng" ở đây cũng là "trùng" trong "phúc bất trùng lai" 福不重來 (phúc không đến lại lần nữa), hay trong truyện Kiều:

"Nghe lời sửa áo cài trâm,
Khấu đầu lạy tạ cao thâm nghìn trùng"
(Câu 3179 - 3180)

Lưu ý 重 có một âm đọc là "trọng", mang nghĩa liên quan đến sức nặng, không liên quan đến sống lại (nên càng không thể gọi 重生 là "trọng sinh" trong ngữ cảnh này). Thí dụ: kính trọng, trọng nam khinh nữ, trọng lượng,...

"Hại một người cứu muôn người
Biết đường khinh trọng biết lời phải chăng."
("Đoạn trường tân thanh", câu 2685 - 2686, Nguyễn Du)

4. Chuyển sinh
"Chuyển sinh" (転生, tensei) vốn là phiên âm từ thuật ngữ tiếng Nhật. Ở Nhật, khái niệm 転生 được dùng chung cho sống lại, đầu thai, tái sinh, luân hồi, chuyển nhập linh hồn... nên việc dịch 転生 sang tiếng Việt phải phụ thuộc vào ngữ cảnh.

Tiếng Anh thường dùng tổ hợp {reincarnation (tái hoá thân, chuyển kiếp), rebirth (tái sinh), transmigration (chuyển nhập linh hồn, đầu thai)} để tạm dịch 輪廻, dẫu vậy, người ta vẫn chủ yếu dùng "reincarnation" như một khái niệm chung, đại diện. Chính vì có sự nhập nhằng khái niệm ở mỗi ngôn ngữ nên thường xảy ra nhiều nhầm lẫn.

II. Làm rõ vài thứ
Trùng sinh và tái sinh là khác nhau. Trùng là lặp lại cái đã có và tiếp tục trạng thái đã có ấy, tái là lặp lại trong sự khởi đầu mới.

"Trùng sinh ân nặng bể trời,
Lòng nào nỡ dứt nghĩa người ra đi?"
("Đoạn trường tân thanh", câu 3050 - 3051)

Câu này là lúc Kiều được sư Giác Duyên cứu. Ý nói việc sư cứu Kiều hệt như việc cô được sống lại để được tiếp tục kiếp sống này của mình. Vì cách hiểu này, người ta cũng thường dùng "trùng sinh" để ám chỉ việc được cứu sống sau khi trải qua một biến cố lớn nào đó.

Vậy, "trùng sinh" là một người sống lại và tiếp tục đời sống ấy, trong thân xác của họ.

Trong giới văn học đại chúng Trung Hoa, người ta hiểu "tiếp tục đời sống" nghĩa là vẫn còn ký ức, còn ý thức về bản ngã của mình, nên thể loại "trùng sinh" luôn có nhân vật chính nhớ về những gì đã xảy ra trước biến cố khiến mình chết rồi sống lại (có thể mơ hồ hoặc rõ ràng). Và vì mấu chốt là ký ức, nên nhân vật chính có thể sống lại trong thân xác hoặc của mình hoặc của một đối tượng khác.

"Biết bao duyên nợ thề bồi
Kiếp này thôi thế thì thôi còn gì?
Tái sinh chưa dứt hương thề
Làm thân trâu ngựa đền nghì trúc mai"
("Đoạn trường tân thanh", câu 705 - 708)

Đây là lúc Kiều ngồi tự tâm sự trong phòng khuya sau khi đã bán mình cho ̶t̶̶ư̶ ̶b̶̶ả̶̶n̶ Mã Giám Sinh. Do không giữ được lời hứa với Kim Trọng, nên Kiều trách mình mắc nợ Kim Trọng, dặn lòng kiếp sau làm trâu làm ngựa trả nợ.

Từ "tái sinh" như vậy được hiểu giống chuyển kiếp, đầu thai. Tức là một đời sống mới, tách biệt với đời sống này.

III. Vài nhìn nhận
Ngay từ xưa, người Việt đã có ý thức du nhập các phiên âm chữ Hán từ Trung Hoa, các Hoà chế Hán ngữ của người Nhật để biến chúng thành từ vựng tiếng Việt. Đây là điều mà các ngôn ngữ thuộc vùng văn hóa Hán tự đều làm.

Nhưng vấn đề là, trong việc du nhập các từ mới, đã xuất hiện nhiều thay đổi về định nghĩa của các từ đó; nhiều từ bị đổi sang cách viết mới, phát âm mới, nghĩa mới, nghĩa riêng của ngôn ngữ đó; hay các từ mới không đủ khả năng để lan ra vùng văn hóa Hán tự; các từ/tiếng lóng liên tục được phát sinh; v.v.

Chính sai khác này khiến nhiều người không chắc chắn được nên hay không cho từ này, từ kia vào tiếng Việt, hay cần phải sử dụng chúng như thế nào, ngữ cảnh nào cho phù hợp. Việc phải chọn lựa để Việt hoá một Hán tự hay tự tạo ra một từ mới không hề dễ dàng như việc dò xem trong từ điển thừa hay thiếu từ gì.

Nhưng tôi có niềm tin rằng, tiếng Việt sẽ tự nắm vững được nó khi người ta biết nâng cao ý thức và trình độ kiến thức ngôn ngữ của mình.

30/12/2023