Lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất là hai mặt của phương thức sản xuất,

chúng tồn tại không tách rời nhau, tác động qua lại lẫn nhau một cách biện chứng, tạo

thành quy luật sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản

xuất - quy luật cơ bản nhất của sự vận động, phát triển xã hội.

Khuynh hướng chung của sản xuất vật chất là không ngừng phát triển. Sự phát

triển đó xét đến cùng là bắt nguồn từ sự biến đổi và phát triển của lực lượng sản xuất,

trước hết là công cụ lao động.

Trình độ lực lượng sản xuất trong từng giai đoạn lịch sử thể hiện trình độ chinh

phục tự nhiên của con người trong giai đoạn lịch sử đó. Trình độ lực lượng sản xuất

biểu hiện ở trình độ của công cụ lao động, trình độ, kinh nghiệm và kỹ năng lao động

của con người, trình độ tổ chức và phân công lao động xã hội, trình độ ứng dụng khoa

học vào sản xuất.

Gắn liền với trình độ của lực lượng sản xuất là tính chất của lực lượng sản xuất.

Trong lịch sử xã hội, lực lượng sản xuất đã phát triển từ chỗ có tính chất cá nhân lên tính

chất xã hội hóa. Khi sản xuất dựa trên công cụ thủ công, phân công lao động kém phát

triển thì lực lượng sản xuất chủ yếu có tính chất cá nhân. Khi sản xuất đạt tới trình độ cơ

khí, hiện đại, phân công lao động xã hội phát triển thì lực lượng sản xuất có tính chất xã

hội hóa.

Sự vận động, phát triển của lực lượng sản xuất quyết định và làm thay đổi quan

hệ sản xuất cho phù hợp với nó. Khi một phương thức sản xuất mới ra đời, khi đó quan

hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. Sự phù hợp của quan

hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất là một trạng thái mà trong đó

quan hệ sản xuất là "hình thức phát triển" của lực lượng sản xuất. Trong trạng thái đó,

tất cả các mặt của quan hệ sản xuất đều "tạo địa bàn đầy đủ" cho lực lượng sản xuất

phát triển. Điều đó có nghĩa là, nó tạo điều kiện sử dụng và kết hợp một cách tối ưu giữa

người lao động với tư liệu sản xuất và do đó lực lượng sản xuất có cơ sở để phát triển

hết khả năng của nó.

Sự phát triển của lực lượng sản xuất đến một trình độ nhất định làm cho quan hệ

sản xuất từ chỗ phù hợp trở thành không phù hợp với sự phát triển của lực lượng sản

xuất. Khi đó, quan hệ sản xuất trở thành "xiềng xích" của lực lượng sản xuất, kìm hãm

lực lượng sản xuất phát triển. Yêu cầu khách quan của sự phát triển lực lượng sản xuất

tất yếu dẫn đến thay thế quan hệ sản xuất cũ bằng quan hệ sản xuất mới phù hợp với

trình độ phát triển mới của lực lượng sản xuất để thúc đẩy lực lượng sản xuất tiếp tục

phát triển. Thay thế quan hệ sản xuất cũ bằng quan hệ sản xuất mới cũng có nghĩa là

phương thức sản xuất cũ mất đi, phương thức sản xuất mới ra đời thay thế. C.Mác đã

viết: "Tới một giai đoạn phát triển nào đó của chúng, các lực lượng sản xuất vật chất

của xã hội mâu thuẫn với những quan hệ sản xuất hiện có... trong đó từ trước đến nay

các lực lượng sản xuất vẫn phát triển. Từ chỗ là những hình thức phát triển của lực lượng

sản xuất, những quan hệ ấy trở thành những xiềng xích của các lực lượng sản xuất. Khi

đó bắt đầu thời đại một cuộc cách mạng xã hội"1. Nhưng rồi quan hệ sản xuất mới này

sẽ lại trở nên không còn phù hợp với lực lượng sản xuất đã phát triển hơn nữa; sự thay

thế phương thức sản xuất lại diễn ra.

Lực lượng sản xuất quyết định quan hệ sản xuất, nhưng quan hệ sản xuất cũng có

tính độc lập tương đối và tác động trở lại sự phát triển của lực lượng sản xuất. Quan hệ

sản xuất quy định mục đích của sản xuất, tác động đến thái độ của con người trong lao

động sản xuất, đến tổ chức phân công lao động xã hội, đến phát triển và ứng dụng khoa

học và công nghệ, v.v. và do đó tác động đến sự phát triển của lực lượng sản xuất. Quan

hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất là động lực thúc đẩy

lực lượng sản xuất phát triển. Ngược lại, quan hệ sản xuất lỗi thời, lạc hậu hoặc "tiên

tiến" hơn một cách giả tạo so với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất sẽ kìm hãm

sự phát triển của lực lượng sản xuất. Khi quan hệ sản xuất kìm hãm sự phát triển của lực

lượng sản xuất, thì theo quy luật chung, quan hệ sản xuất cũ sẽ được thay thế bằng quan

hệ sản xuất mới phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất để thúc đẩy lực

lượng sản xuất phát triển. Tuy nhiên, việc giải quyết mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất

với quan hệ sản xuất không phải giản đơn. Nó phải thông qua nhận thức và hoạt động

cải tạo xã hội của con người. Trong xã hội có giai cấp phải thông qua đấu tranh giai cấp,

thông qua cách mạng xã hội.

Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất là

quy luật phổ biến tác động trong toàn bộ tiến trình lịch sử nhân loại. Sự thay thế, phát

triển của lịch sử nhân loại từ chế độ công xã nguyên thuỷ, qua chế độ chiếm hữu nô lệ,

chế độ phong kiến, chế độ tư bản chủ nghĩa và đến xã hội cộng sản tương lai là do sự

tác động của hệ thống các quy luật xã hội, trong đó quy luật quan hệ sản xuất phù hợp

với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất là quy luật cơ bản nhất.