Bạn Là Cừu Hay Là Chó Chăn Cừu? - Phần 1

access_timeApr 15, 2017 personRubi folder_open Kiến Thức Tâm Lý Nhận Thức

Theo Grossman, toàn bộ loài người có thể phân thành ba nhóm: cừu, sói, và chó chăn cừu.

Vào tháng 12 năm 2012, người đàn ông 58 tuổi tên Ki Suk Han bị đẩy ngã xuống đường ray xe lửa ở thành phố New York. Dù còn 60-90 giây nữa mới có tàu tới, nhưng một nhóm tận mười tám người bàng quang chỉ đơn giản là đứng trên sân ga và nhìn con tàu lao vào người đàn ông. Một trong số đó, một phóng viên ảnh tự do của một tờ báo New York, còn có cả thời gian để ghi lại những giờ khắc cuối cùng của Han.

Sáu tháng trước đó, một người phụ nữ 49 tuổi có tên Patricia Villa từng bị xô xuống cùng một đường ray xe lửa với ông Han. Một trong số những người bạn học của bà, Luis Polanco, đã đuổi theo kẻ tấn công, cho hắn một đấm, và rồi, khi nghe thấy tiếng những người khác hô cứu bà Villa và rằng tàu đang lao tới, ông đã quay lại và gia nhập vào nhóm người kéo bà ra khỏi đường ray xe lửa.

Hai tình huống trên đây gần như giống hệt nhau. Trong câu chuyện đầu tiên, những người ngoài cuộc chỉ đứng nhìn và không làm gì cả khi người đàn ông bị chết. Còn trong câu chuyện thứ hai, họ đã tiến lên để cứu một mạng người. Tại sao có những người lại đứng như trời trồng và phản ứng một cách thụ động khi sự việc khủng khiếp xảy ra, trong khi những người khác lại hành động? Tại sao có những người lại chạy trốn khỏi hiểm nguy và những người khác lại chạy về phía nó?

Tại sao một số người là cừu còn những người khác lại là chó chăn cừu?

Còn bạn, bạn là ai?

Cừu, Sói, và Chó chăn cừu

Năm ngoái tôi đăng ký một khóa học về súng ngắn tại Học viện Bắn súng Hoa Kỳ ở Tulsa. Trong một lần nghỉ giải lao, vị huấn luyện viên vạm vỡ, để ria mép có tên Dave Grossman của chúng tôi đã chia sẻ quan điểm của một trung tá quân đội đã về hưu đồng thời là một nhà văn, và mang tới cho tôi rất nhiều ý tưởng thú vị.

Theo Grossman, toàn bộ loài người có thể phân thành ba nhóm: cừu, sói, và chó chăn cừu.

Cừu

Hầu hết mọi người đều là cừu. Grossman không hề sử dụng từ này theo lối miệt thị, ông chỉ đơn giản muốn đề cập đến yếu tố rằng hầu như phàm là con người ai cũng tử tế, hiền lành, và yêu hòa bình. Những xung đột và tình thế khó xử về mặt đạo đức mà họ thường đối mặt hiếm khi nào lại phát triển tới mức độ sống còn, cái tốt chống lại cái xấu. Hầu như mọi người đều đối mặt với những thách thức mà mang đến sự phiền hà nhiều hơn là cơn khủng hoảng thực sự. Và khi mà họ phải đối mặt với những xung đột, họ thường cố gắng làm điều đúng đắn, tránh xa việc gây nên sóng gió, và thể hiện những hành vi thuận xã hội (prosocial behavior).

Mặc dù hầu hết mọi người đều là người tử tế và tốt bụng, họ đơn giản là không biết làm cách nào để đối đầu với những người độc ác và nguy hiểm bởi vì họ hầu như không chạm trán và tương tác với những đối tượng này trong cuộc sống thường nhật. Giống như loài cừu, họ chỉ qua lại với những người giống như mình và làm những việc mà những người khác vẫn làm. Họ bằng lòng với việc sống trong một xã hội của những lệ thường và có thể đoán định trước. Khi họ sống và ‘nhởn nhơ gặm cỏ’, họ không thể hình dung ra được có thứ gì lại quấy nhiễu sự yên bình và những thói quen thường nhật của họ, họ tưởng tượng rằng mỗi ngày sẽ diễn ra y hệt như ngày hôm trước. Và cũng giống như lũ cừu, hầu hết mọi người đều lệ thuộc vào người khác để được bảo vệ và chăm sóc cho họ và giữ cho cái thế giới tương đối bình yên xung quanh mình vận hành trơn chu, đó có thể là cảnh sát, quân đội, hay một cơ quan chính quyền nào đó.

Sói

Sói là kẻ xấu. Chúng thường tồn tại trong bóng tối bên ngoài khe hở của cái vòng tròn an toàn bao quanh bầy cừu. Lũ sói là những kẻ tâm thần phạm vào tội ác bạo lực hay phớt lờ lương tâm hoặc những ranh giới đạo đức mà không bị trừng phạt. Bọn chúng hưởng lợi từ khuynh hướng ngây ngô trước tội ác, không phòng bị trước sự tấn công, và ngay đơ khi khủng hoảng phát sinh của bầy cừu. Điều này cho phép những kẻ độc ác, theo như lời của Grossman, “ăn tươi nuốt sống [lũ cừu] mà không thương tiếc.”

Theo Grossman, một tỷ lệ nhỏ dân số có thể được miêu tả là những “con sói” thực thụ. Ông cho rằng con số này vào khoảng 1%.

Chó chăn cừu

Chó chăn cừu là những kẻ bảo vệ của xã hội. Bản thân Grossman không khiến điều này (hay những nhóm phân loại khác) sâu sắc đến thế, nhưng khi đọc về vai trò của “chó canh gác” (livestock guardian dog – LGD), tôi nhận thấy được sự miêu tả chính xác một cách kỳ lạ về những con người trong vai chú chó chăn cừu.

Dù cả chó chăn gia súc (herding dog) và chó canh gác (LGD) đều được biết đến với tên gọi là chó chăn cừu, vai trò của chúng lại tương đối khác nhau. Loại đầu tiên thì sủa, cắn nhẹ, và trông chừng đàn gia súc để tập trung chúng lại và buộc chúng di chuyển theo hướng nhất định. Mặt khác, chó canh gác, sống với đàn gia súc trong toàn bộ thời gian, cho phép chúng hòa nhập vào bầy gia súc và bảo vệ bầy khỏi kẻ xâm phạm. Chó canh gác được đưa vào sống chung với bầy gia súc kể từ khi chúng còn bé để chúng “ghi nhớ” những con vật mà chúng có trách nhiệm chăm nom và bảo vệ. Với sự gắn kết chặt chẽ, chó canh gác sẽ nhận thức những giống loài khác như là kẻ xâm lược và bảo vệ những con vật mà chúng quen thuộc khỏi những kẻ thù ngoại bang tiềm tàng này.

To lớn và đầy che chở, chỉ nguyên sự hiện diện của một con chó canh gác trong bầy thôi cũng có thể làm nhụt chí kẻ thù, và những kẻ dám cả gan tiến đến gần bầy hơn thường sẽ cong đuôi bỏ chạy khi mà con chó này thể hiện sự công kích của nó thông qua tiếng sủa và gầm gừ đe dọa. Theo như Wikipedia: “Chó canh gác hiếm khi giết chết kẻ xâm lược; thay vì vậy, hành vi tấn công của chúng có khuynh hướng khiến con thú ăn thịt tìm kiếm những con mồi không được bảo vệ khác (những con vật không phải gia súc). Ví dụ, trong Vườn quốc gia Gran Sasso ở Ý nơi mà chó canh gác và chó sói cùng chung sống trong nhiều thế kỷ, những con sói già và lão luyện hơn dường như ‘hiểu’ rất rõ những con chó canh gác và để cho bầy gia súc của chúng được yên.”

Nếu như một con dã thú không chùn bước trước sự xuất hiện của con chó canh gác, thì nó sẵn sàng tấn công và chiến đấu với con dã thú kia cho đến chết. Và con chó canh gác không chỉ đơn giản chờ đợi một con thú ăn thịt xuất hiện và cố phá hoại bầy gia súc của nó – nó còn tích cực đi tuần trên lãnh thổ của mình, tìm kiếm con thú săn mồi và có khi còn nhử chúng để săn đuổi chúng nữa. Và bất chấp sự hung dữ của mình, chó canh gác là loài vật trung thành, một người bạn đồng hành dịu dàng, và đặc biệt là rất bảo vệ trẻ em.

Theo như Wikipedia, “Ba tính cách nổi bật nhất của một con chó canh gác là đáng tin cậy, chu đáo, và biết che chở - đáng tin cậy ở chỗ chúng không hề chạy lung tung và không hề hung dữ với bầy gia súc, chu đáo ở chỗ chúng luôn nhận biết được mối đe dọa của loài dã thú trong từng tình huống, và biết che chở ở chỗ chúng sẽ cố gắng xua đuổi con dã thú đi xa khỏi bầy gia súc.” Điều thực sự thú vị ở đây là việc những sinh vật có tính bầy đàn này có thể đóng những vai khác nhau tùy theo sự khác biệt trong tính cách của chúng:

“Hầu hết [gắn] liền với bầy, những con khác có khuynh hướng đi theo người chăn cừu hoặc chủ trại gia súc khi họ có mặt ở đó, và một số khác thì tha thẩn xa hơn khỏi bầy. Những vai trò khác nhau thường bổ sung cho nhau ở khía cạnh bảo vệ bầy đàn, và những người chủ trại gia súc và người chăn cừu có kinh nghiệm đôi khi lại khuyến khích sự khác biệt này bằng việc điều chỉnh lại kỹ năng tương tác của chúng nhằm tăng cường tính hiệu quả của đàn chó khi đối mặt với những đe dọa cụ thể đến từ loài thú ăn thịt. Những con chó canh gác theo sát bầy gia súc nhất đảm bảo rằng một con chó sẽ có mặt nếu có kẻ tấn công, trong khi những con chó canh gác mà tuần tra ở bên ngoài đàn gia súc thì ở vào vị trí giữ cho kẻ thù cách bầy một khoảng cách an toàn. Những con chó chăm chú hơn sẽ cảnh báo cho những con khác thụ động hơn nhưng có thể cũng đáng tin cậy và ít hung dữ hơn với đàn gia súc.”

Vai trò của những người trong vị trí “chó chăn cừu” gần như đúng với phiên bản loài chó. Giống như loài chó chăn cừu thực thụ, họ sống chung với bầy – là một thành phần trong đó, và vẫn có sự khác biệt và riêng biệt. Họ bảo vệ ở vòng ngoài và cảnh giác canh chừng những “con sói” độc ác. Sự hiện diện của họ cũng có thể giữ cho những kẻ xấu quay sang cắn nhau thay vì nhắm vào những công dân tôn trọng pháp luật, nhưng nếu như những kẻ xấu thật sự tấn công, những người trong vai chó chăn cừu sẽ chú ý tới và sẵn sàng chiến đấu. Họ được chuẩn bị để chống lại kẻ làm hại những người khác, nhưng ngoài thời điểm rối ren, họ luôn hiền lành và đáng tin cậy. Grossman mô tả những người trong vai chó chăn cừu là những cá nhân mà có khả năng hành xử một cách thô bạo nhưng đồng thời cũng là cá nhân có đạo đức và “yêu thương sâu sắc những người bạn công dân [của họ].” Sự gan dạ và dũng cảm của họ mang tới cho họ năng lực “đi vào trong lòng bóng tối, vào nỗi ám ảnh của toàn thể loài người, và bước ra mà không hề hấn gì.”

Bầy cừu thường thấy lũ chó chăn cừu thật phiền phức những khi sóng yên gió lặng. Ví dụ như, hầu hết mọi người đều kêu ca về giới cảnh sát khi họ nhận vé phạt vì những lỗi vi phạm giao thông nhỏ. Nhưng khi một con sói xuất hiện, và cảnh sát bắt hắn, thì sự phàn nàn chấm dứt và người ta lại đứng dàn hàng trên phố, hoan hô các chiến sĩ công an, và dành cho họ những lời khen ngợi.

Và cũng giống như sói, chó chăn cừu chỉ chiếm một tỉ lệ rất nhỏ trong toàn bộ dân số. Grossman cho rằng nhóm tinh nhuệ này chỉ chiếm khoảng 1%.

Thể Liên Tục Cừu/Chó Chăn Cừu

Grossman cho rằng “việc trở thành cừu hay chó chăn cừu không phải là sự lưỡng phân giữa có và không.” Thay vì vậy đó là một thể liên tục. Một số người sống ở cực đầu của cái quang phổ và hoàn toàn là một con cừu thụ động hoặc một chiến binh cứng rắn tột bực. Tuy nhiên, hầu hết mọi người đều nằm đâu đấy ở lưng chừng.

Cái tính “cừu” hay “chó chăn cừu” của bạn cũng có thể thay đổi tùy thuộc vào từng bối cảnh. Tôi có biết những người hành động như một con chó chăn cừu dữ tợn trong một tình huống này, nhưng lại làm con cừu thụ động trong một tình huống khác. 

Chó Chăn Cừu Là Do Rèn Luyện Mà Có, Chứ Không Phải Bẩm Sinh

Trở thành chó chăn cừu không phải là vấn đề bẩm sinh; mà đấy là sự lựa chọn - vấn đề của việc rèn luyện tinh thần và thể lực. Thực ra, như chúng ta sẽ thấy trong những bài viết sau của tôi, chúng ta đã được lập trình sẵn về mặt tâm lý và xã hội để trở thành cừu. Để có thể làm chó chăn cừu, bạn cần phải có ý thức trong việc quyết định làm như vậy và rồi từ từ nâng cấp “phần cứng” tâm lý, thể chất, và cả cảm xúc của bạn từ phiên bản Cừu 1.0 thành Chó chăn cừu 2.0.

Những Con Chó Chăn Cừu Có Lương Tâm Và Đạo Đức

Như đã nói ở phần đầu, tôi đã suy nghĩ về hệ biến hóa cừu/chó chăn cừu/sói này suốt một thời gian. Cái suy nghĩ này thôi thúc tôi học hỏi các kỹ năng tự vệ có vũ trang lẫn không vũ trang. Tôi không muốn trở thành một con cừu. Tôi muốn làm chó chăn cừu và có năng lực bảo vệ gia đình và những người thân yêu của mình khỏi những con sói có lẽ đang lảng vảng đâu đó ngoài kia.

Trong khi Grossman sử dụng phép loại suy về cừu/chó chăn cừu/sói của ông để giải thích về những xung đột bạo lực, tôi cho rằng nó còn thích hợp khi áp dụng vào những mâu thuẫn về mặt đạo đức và lương tri mà chúng ta gặp phải trong công việc và trong cả cộng động của mình nữa. Một trong những chương trình truyền hình yêu thích nhất của tôi là American Greed trên kênh CNBC. Kể từ khi tôi biết tới phép loại suy của Grossman, tôi không có cách nào khác ngoại trừ việc chứng kiến nó được thể hiện trong chương trình truyền hình này. Đó là khi có một số người là sói lợi dụng những kẻ ngây thơ – cừu - bằng mưu đồ lường gạt tiền bạc của họ. Sự lừa gạt này diễn ra trong nhiều năm bởi vì không một ai làm điều gì để chấm dứt nó, ngay cả khi họ nhận thấy rằng có điều gì đó không đúng. Không có gì xảy ra cho tới khi một người dũng cảm – chó chăn cừu – hành động khiến kẻ xấu bị đưa ra pháp luật.

Và dĩ nhiên chúng ta cũng nhìn thấy tình trạng “bịp bợm” tương tự như vậy diễn ra trên một quy mô lớn hơn - cuộc khủng hoảng tài chính và bất động sản gần đây, là một ví dụ, ập đến bởi hàng tấn hành vi dối trá được hàng ngàn người chúng kiến, nhưng chỉ rất ít người mới dám lên tiếng.

Trở Thành Chó Chăn Cừu

Trong khi những những người làm việc trong ngành quân đội, công an hay trong các đội cứu hộ hay phản ứng nhanh có trách nhiệm về mặt nghề nghiệp để trở thành chó chăn cừu, thì mọi người nên cố gắng để trở thành chó chăn cừu hơn là làm cừu trên vạch quang phổ. Thế giới này cần những con người sẵn sàng đối mặt với hiểm nguy và đứng lên chống lại sự bất lương để cứu giúp những người khác và gìn giữ những điều tốt đẹp trong cộng đồng của họ.

Dù cho trong khi hệ biến hóa cừu/chó chăn cừu đã trở nên phổ biến và được biết đến nhiều hơn vào ngày nay, tôi vẫn chưa thực sự thấy nó được giải thích xa hơn ngoài việc phân loại và chỉ dừng lại ở đó mà thôi. Nhưng tại sao mà hầu hết mọi người đều là cừu? Và làm thế nào để bạn có thể trở thành chó chăn cừu? Tôi cho rằng đây là những câu hỏi thú vị và quan trọng cần được trả lời, nên trong thời gian tới tôi sẽ đưa ra một số sự giải thích hợp lý cho việc vì sao cái tính cừu lại là thâm căn cố đế trong mỗi chúng ta, cũng như những phương thức để vượt qua cái khuynh hướng này và trở thành chó chăn cừu.

Dịch: December Child