1. Đầu Thu năm ngoái, trên đường vô Nam công tác, chúng tôi có ghé vào một quán nhỏ ven đường.

Quán nhỏ vô danh sẽ chẳng có gì đáng nhớ cả, cho đến khi tôi ngước nhìn lên và thích thú nhận ra chúng tôi đang ngồi dưới bóng râm của một cây thị già.

Thị trổ lá vươn cành ôm lấy không gian, chở che cho quán nhỏ. Sau vòm lá biếc, những quả thị lấp ló, một số đã ngả vàng: thị đã chín rồi. Chắc không ai nỡ vô tâm trước sắc hương mê hoặc của thị chín. Màu sắc và mùi hương đặc trưng ấy đã đi qua tuổi thơ của bao thế hệ người Việt nông thôn, lắng xuống rồi bừng lên thành cổ tích, ca dao, huyền thoại: "Thị ơi, thị rụng bị bà/ Bà để bà ngửi chứ bà không ăn".

Trên quãng đường còn lại, tôi miên man nghĩ về những cây cổ thụ ở quê nhà. Đã bao năm rồi, hình ảnh và số phận của chúng không thôi ám ảnh tôi.

2. Khi tôi bắt đầu biết khám phá thế giới xung quanh, làng vẫn còn nhiều cổ thụ. Đó là một tập hợp sống động với nhiều loài cây khác nhau: ngô đồng, đa, gạo, trôi, bàng, sung, duối, thị, chay, nhãn, vải, mít, bưởi, đào tiên, hồng... Thế hệ chúng tôi lớn lên dưới bóng cổ thụ.

Cổ thụ cho trái chín, cho bóng mát, cho không gian vui chơi và chuyện trò, cho không gian tưởng tượng và mơ ước, cho các bài học đầu đời và muôn vàn kỷ niệm sâu nặng với quê hương. Khi đã trưởng thành, tôi lại biết thêm rằng các loài cổ thụ mà tôi từng gắn bó chỉ là những mảnh vỡ còn sót lại của một quần thể phong phú đã tồn tại lâu đời trong quá khứ.

Quả thế thật, trước thập niên 1970, làng tôi rợp bóng cổ thụ. Thế giới khổng lồ ấy là sự đan xen giữa ba loại hình cây xanh: các loài cây tâm linh (mọc ở chùa, đình, đền, miếu - trung tâm của đời sống tín ngưỡng), các loài cây phòng hộ (mọc ngoài bờ sông, dọc đường làng, ngoài cánh đồng nhằm chống bão lụt, che mưa nắng) và các loài cây gia dụng (chủ yếu là các loại cây ăn trái, mọc trong vườn của các hộ gia đình).

Trong điều kiện của một làng ven sông, mưa nắng thất thường, giao thương cách trở, sự có mặt của cổ thụ cho phép con người duy trì một quan hệ hài hòa với thiên nhiên. Cổ thụ đã trở thành một thứ tài sản thiêng liêng bất khả xâm phạm, niềm tự hào chung của các thành viên trong làng.

3. Rồi thời thế khiến cổ thụ trong làng dần vắng bóng. Trong dãy dài danh sách cổ thụ của làng, nhóm cây tâm linh bị đốn hạ đầu tiên, sau đó đến nhóm cây phòng hộ. Tuy diễn ra chậm hơn một chút, các loài cổ thụ trong vườn nhà cũng lần lượt ra đi.

Cây thị mà tôi tình cờ gặp ở quán nhỏ ven đường chỉ càng gợi lên một hoài niệm xa xăm: cây thị cuối cùng trong làng, chắc cũng cổ kính và lực lưỡng như cây thị ấy, đã bị đốn cách đây 10 năm. Người ta chặt cổ thụ để lấy gỗ bán, làm củi đun, hoặc để "thông quang" đường sá, hoặc chẳng để làm gì cả. Đã có chủ trương thì cứ chặt, vậy thôi.

Bây giờ, làng tôi vẫn rợp bóng cây xanh nhưng phần lớn trong số đó là cây còi, cây tạp. Dĩ nhiên cây nào cũng là cây thôi, vì cây nào mà không thu vào carbonic và thải ra ôxy cho con người? Nhưng đó là chức năng tối thiểu của mọi loài cây trong thế giới thảo mộc.

Cổ thụ thì không thế: ngoài chức năng tối thiểu, nó còn đảm nhận những chức năng đặc biệt, vừa hữu hình vừa vô hình, vừa trước mắt vừa lâu dài mà chỉ riêng mình cổ thụ mới đủ khả năng.

4. Bởi vậy, khi một cây cổ thụ ngã xuống, không nên hiểu giản đơn là làng đã mất thêm một bóng cây xanh. Cổ thụ ra đi còn mang theo một cái gì hơn thế: một quan niệm sống, một lối hành xử đã được chắt lọc, truyền thụ qua đằng đẵng thời gian.

Nhiều lúc tôi tự hỏi mình: rốt cuộc người xưa kỳ công trồng cây để làm gì? Dĩ nhiên rồi, con người trồng cây trước hết là để thích nghi với tự nhiên vì nếu thiếu cây thì làm sao con người sống nổi. Nhưng cây hình như còn là phương tiện để con người ký thác vào đó những thông điệp, những lẽ sống ở đời.

Thử nghĩ mà xem, nếu muốn con cháu không quên đạo lý của tiền nhân, còn cách nào hợp lý hơn là để lại cho chúng một bóng cây cổ thụ.

(i) Sự ngay thẳng, đàng hoàng: cổ thụ bao giờ cũng mọc thẳng giữa thanh thiên, bạch nhật;

(ii) Sự kiên trì, nhẫn nại: muốn trở nên cổ thụ, bất cứ loài cây nào cũng phải trải qua vô số thử thách, cam go;

(iii) Sự bao dung, độ lượng: cổ thụ sẵn sàng bảo vệ, chở che cho bất kỳ sinh thể nào tồn tại trong thế giới của nó;

(iv) Sự khiêm nhường, từ tốn: kiếp người vốn bé nhỏ và ngắn ngủi nên con người phải dựa vào cổ thụ để tăng thêm khả năng đề kháng trước tự nhiên thất thường. Vậy nên, thay vì ảo tưởng về năng lực của mình, hãy khiêm nhường học hỏi, điều chỉnh và thích nghi.

Khi con người triệt phá cổ thụ, họ cũng đang gián tiếp từ chối những bài học ấy để đi theo một lối sống khác, được biện minh bằng vô số mỹ từ: mới, tiến bộ, phồn vinh... Để rồi dưới khoảng trống mênh mông mà cổ thụ để lại, chúng ta đang ngày càng trở nên hung hăng hơn, ồn ào hơn, hời hợt hơn, luẩn quẩn hơn và mong manh hơn trước muôn dạng áp lực của cuộc sống.

Mùa Thu này, trong nắng hanh hao của tiết Vu Lan, tôi có một vài dự định ấp ủ. Mùa Xuân tới, tôi sẽ bàn với thanh niên làng trồng thêm cây mới để chuẩn bị những bóng cổ thụ cho tương lai.

ST.