Đây là hồi ức của một thanh niên Hà Nội vinh dự được tham gia vào cuộc Tổng khởi nghĩa "cướp phủ Khâm sai Bắc Kỳ"1, ngày 19/8, nay tường thuật lại cuộc khởi nghĩa nổi tiếng đó của nguời dân Hà thành trong Cách mạng tháng Tám - 1945.

Cuộc nổi dậy 19/8 của nhân dân Hà Nội - thủ phủ của Bắc Bộ do Việt Minh phát động, lãnh đạo để tự giải phóng lấy mình là một sự kiện đặc biệt chưa từng có trong suốt chiều lịch sử dựng nước và xây dựng thủ đô của dân tộc.

Các lễ hội tưng bừng, hoành tráng khắp nước để kỷ niệm, tôn vinh các cuộc "định đô", "dời đô" "giải phóng thủ đô" lịch sử... lại càng thắp sáng lên những kỷ niệm xúc động, sâu sắc về kỳ tích "Hà Nội tự giải phóng".

Qua các bài tường thuật, tôi cũng muốn chuyển đến người đọc một vài cảm nhận sâu sắc nhất của tôi càng ngày càng được khẳng định đậm, rõ nét...

1. Khi nói về cuộc khởi nghĩa thành công ngày 19/8 các ủy ban nhân dân cách mạng Bắc Bộ và Hà Nội công khai ra đời là khẳng định "Hà Nội đã tự giải phóng" và trở thành mảnh đất tự do độc lập đầu tiên trong cả nước do Việt Minh quản lý và là đối tác của Bộ Tổng tư lệnh Nhật ở Bắc Bộ.

2. Khi chính quyền bù nhìn Bảo Đại vẫn đang nắm giữ Sài Gòn, miền Nam và Kinh đô Huế; quân đội Đồng minh, với những mưu đồ đen tối nhằm chiếm Việt Nam và Đông Dương đã lên đường tiến sát biên giới phía bắc và ngoài khơi biển Đông. "Hà Nội tự do, độc lập" ra đời đã mở ra một cục diện đấu tranh mới, và đó lại là một sự kiện đặc biệt, xuất hiện ngoài dự kiến của lãnh đạo, trong khi Trung ương còn đang tập trung hoạt động ở Thái Nguyên... Tạo được những điều kiện cơ bản, chủ yếu để Bác và Bộ Chính trị rời chiến khu Việt Bắc trở về Hà Nội vùng đất tự do đầu tiên và kịp thời đưa ra những quyết định thần kỳ:

- Thúc đẩy nhân dân Sài Gòn, miền Nam và miền Trung (trên phần còn lại của đất nước mà phong trào Việt Minh không mạnh như tại Việt Bắc và còn hơn 4 vạn quân Nhật chiếm đóng) làm một bước nhảy vọt, tự mình anh dũng và tài giỏi đứng lên nắm lấy chính quyền làm chủ địa phương mình và chuyển theo Việt Minh Hà Nội, từ 23/8 đến 30/8.

- Nhờ đó Trung ương đã nhanh chóng đưa cuộc tổng khởi nghĩa khắp cả nước giành thắng lợi vĩ đại cuối cùng, lập nên nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa vào ngày 2/9 lịch sử và cũng là ngày các nước Đồng minh và Nhật ký hiệp định kết thúc cuộc Đại chiến thế giới khốc liệt lần 2; nhưng lúc đó quân Đồng minh chưa tới được đất Việt Nam khi ấy dã chính chức có chủ.

Khởi nghĩa 19/8 thành công là một kỳ tích đặc sắc, độc đáo chưa từng có trong lịch sứ. Nó thể hiện và khắng định rõ sự bùng lên của khối quần chúng nhân dân Hà Nội, tiêu biểu là lớp thanh niên là một nhân tố có tính quyết định sự thành công của Cách mạng tháng 8 do Bác, Đảng, Mặt trận Việt Minh vun xới và lãnh đạo.

Ủy ban nhân dân Cách mạng Bắc Bộ ra đời tối 19/8 là tiền đề cho sự ra đời của Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa vào ngày 2/9.

Nói về vấn đề "giành chính quyền" của Hà Nội thực chất đó là phương thức đấu tranh với mục tiêu "giành lấy chủ quyền dân tộc trong tay chính quyền bù nhìn khâm sai đang dao động lung lay và tránh xung đột ngay với quân đội Nhật".

Ở đây có khía cạnh khác và sáng tạo so với đường lối chỉ đạo phổ biến lúc đó là dùng vũ trang khởi nghĩa, du kích chiến tranh nhằm đánh Nhật là chủ yếu. Phương thức "giành chính quyền" mà nhân dân Hà Nội thể hiện là một biện pháp then chốt và có hiệu quả nhất đảm bảo cho cuộc nổi dậy ngày 19/8 thành công nhanh chóng và rất tốt đẹp, không có chống đối và đổ máu.

Và nó đã được coi như là một hình mẫu đấu tranh thích đáng nhất, để lại dấu ấn đặc sắc trong cuộc Cách mạng tháng Tám, là nhằm giành lấy chủ quyển dân tộc, quyền dân chủ của nhân dân là điều căn bản đảm bảo cho việc giành độc lập và vấn đề dân quyền, dân chú đã luôn gắn liển với vấn đề độc lập. Cách mạng giải phóng ở Việt Nam lúc đó đã dựng lên dược một nhà nước tự do (có chú quyền dân chú) và độc lập

Đó cũng chính là sức mạnh và đặc điểm sáng ngời nổi bật trong cuộc giải phóng vĩ đại của dân tộc Việt Nam, vốn là một đất nước phụ thuộc và bị chia cắt lâu dài, còn nghèo nàn và lạc hậu...

Mô tả người Hà Nội thời kỳ sôi nổi cách mạng mùa thu để nêu lên đức tính nổi trội của họ: yêu đời, yêu nước thương đồng bào, và mặc dù còn nhiều non kém, họ đã có dũng khí dám nói, dám làm và dám chịu trách nhiệm... Là cộng sản Việt Minh, đảng viên Dân chù, Thanh niên cứu quốc hay chỉ là một người dân thường, họ đều mang một nét đặc trưng trong cốt cách của một người Hà Nội, rất nhạy bén, tích cực xung phong trong cuộc "giành chính quyền" nổi tiếng.

Tôi cũng đã có ý viết hồi ký về đời mình từ những năm 90, nhưng còn dở dang vì gặp không ít hạn chế và ràng buộc chủ quan, khách quan...

Chắc chắn tập Hổi ký này còn nhiều thiếu sót, bất cập nhưng tôi cố gắng tái hiện một phần ký ức của thời kỳ sôi động Cách mạng tháng 8/1945, như một dịp để tri ân và tỏ lòng tôn kính đối với Thủ đô Hà Nội và nhân dân Hà Nội thân thương - Nơi lắng hồn núi sông ngàn năm, sau một thời gian dài đen tối đã anh dũng vùng lên làm nên "một Hà Nội tự do độc lập , tự khẳng định mình; gánh trên vai nhiệm vụ lịch sử dẫn đường mở lối đưa cuộc Tổng khởi nghĩa Cách mạng tháng Tám vĩ đại của dân tộc ta đến toàn thắng.

Xin chân thành cám ơn các bạn gần xa đã luôn nhắc nhở. Và đặc biệt cảm ơn sự giúp đỡ to lớn về nhiều mặt cúa Ban Tuyên giáo Thành ủy. UBND thành phố Hà Nội và Nhà xuất bản Hà Nội để cuốn Hồi ký được ra mắt bạn đọc.

Hà Nội, kỷ niệm mùa thu Cách mạng, 2011

Lê Trọng Nghĩa

---

------------------
1. Sau cuộc đảo chính ngày 9/3 của Nhật, Chính phủ Bảo Đại/Trần Trọng Kim được thành lập ở Huế, đã cử khâm sai Phan Kế Toại nhậm chức ở Hà Nội và từ 5/4 tòa Thống sứ Bắc Kỳ (thời Pháp thuộc) đổi thành "Phủ Khâm sai", tòa Đốc lý Hà Nội thành "Thị chính Hà Nội"

Từ "Dinh Khâm sai" thường được dùng để chỉ nơi "Quan Khâm sai" đóng